Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əl-Cəzari
Müsəlman elmi 122
Şəkil 1.76. Dənizin dibindən əşya çıxaran qurğunun cizgisi və modeli.
larından asılmışdır. Qurğu suya salındıqdan sonra onun ortasındakı ipi dartmaqla silindrlər suyun dibində qapanır və orada olan əşya götürülərək suyun üzərinə çıxarılır. Banu Musa qardaşlarının “Kitab Əl-Hiyal” kitabında xüsusi lampalar haqqında da məlumat verilir. Bundan ən maraqlısı küləkli havada belə sönməyən dönən lampadır (şəkil 1.77). Buradan göründüyü kimi şam yarımsilindrin içərisində oturdulmuş lövhənin üzərində yerləşdirilir. Metaldan hazırlanmış bayraq silindrə bərkidilir. Onun məqsədi küləkli havada şamın arxa tərəfini külək əsən tərəfə döndərməkdir. Beləliklə, şam həmişə yarımsilindr tərəfindən küləkdən qorunur [1.58]. Bu kitabda təsvir olunmuş başqa bir lampanın Heronun işində verilmiş, özü tənzim olunan lampa ilə oxşarlığı vardır. Burada da neftin qabdakı səviyyəsindən asılı olaraq fitilin xaricə verilməsi dişli çarxların köməyi ilə tənzimlənir. Banu Musanın kitabındakı su avtomatı da maraqlı tex-
Müsəlman elmi 123
Şəkil 1.77. Lampanın cizgisi və modeli.
sayılır. Bu avtomatın işləmə prinsipi suyun tənzimlənməsinə əsaslanır. Burada iki borudan verilən su elə tənzim olunur ki, bir tərəfdə soyuq su axanda digər tərəfdə isti su axır (şəkil 1.78). Bundan əlavə suyun bir borudan verilməsi aramla baş verir, yəni gah isti, gah da soyug gəlir. Bu zaman digər tərəfdəki borudan axan suyun hərarəti həmişə birincinin əksinə olur. Qurğunun işləmə prinsipi belədir. Sağ tərəfdəki qabdan isti su, sol tərəfdəki qabdan isə soyuq su aşağıdakı su çarxının üzərinə tökülür və onu fırladır. Çarxın altında fırlana bilən çən yerləşdirilir. Çən iki kameradan ibarətdir. Əvvəlcə isti su sağ tərəfdəki kameraya axır. Çarx yarım dövr etdikdən sonra soyuq su sol tərəfdəki kameraya dolur. Çarx bərkidilmiş çəndəki kameralardan su, iki deşik vasitəsilə onun altında yerləşdirilmiş başqa bir çənə boşalır. Bu çən də iki kameradan ibarətdir. Yuxarıdakı çənin cəmi ¼ dövr etməsi nəticəsində artıq suyun altdakı çənə verilməsi dəyişir. Su avtomatın altındakı qaba yığılır. Müsəlman elmi 124
Buraya çatan suyun axması yuxarıdakı su çarxının bir dəfə dönməsi nəticəsində dörd dəfə dəyişərək gah soyuq, gah da isti gəlir.
Şəkil 1.78. Su avtomatı. Müsəlman elmi 125 Əl-Cəzari Ə l-Cəzari X ΙΙ -X
əsrlərdə Diyarbəkirdə (Türkiyə) yaşamışdır. Texnika sahəsindəki yaradıcılığı ilə öz dövrünün tanınmış mühəndisi sayılan Əl-Cəzari İraqda anadan olmuşdur. Sonralar Türkiyəyə köçən Əl Cəzari su nəql edən maşınların layihələndirilməsi, mürəkkəb konstruksiyalı saatların və bir çox başqa mexanizmlərin düzəldilməsi ilə məşğul olmuş və bu işlərin nəticələrini 1206-cı ildə yazmış “Mexaniki sənətin nəzəri və praktiki əsasları” (ərəb. Əl Cəmi Bein Əl-Elm Val-
ΙΙ I əsrdə Avropada bərabəri olmayan, nəzəri və praktiki mexanika haqqında vacib bir texniki əsər sayılırdı. Əl Cəzari yaxşı mühəndis və təcrübəli sənətçi olduğundan onun kitabında praktiki aspekt çox sahəli idi. Kitabda müxtəlif qurğuları şəkillərlə izah edərək o, maşınqayırmanın tarixi üçün dəyərli bir əsər qoymuşdur. Kitabda 50-yə yaxın maşının layihələndirilməsi, hazırlanması və yığılmasını təsvir edən texnologiya 6 fəsildə təsvir edilmişdir [1.56, 1.59, 1.66, 1.67]. Buraya su saatları, əlüzyuyan qurğu və su qaldıran maşınlar (nasoslar) və b. daxildirlər. 1976-cı ildə Əl Cəzarinin layihəsi əsasında düzəldilmiş saatın İngiltərədə “Elmi muzeydə” təşkil olunmuş “İslam festivalı dünyası” adlı sərgidə göstərildikdən sonra, orada müsəlman texnikasına yaranan maraq məhz onun adı ilə bağlıdır. Əl Cəzarinin kitabı 1974-cü ildə amerika alimi Donald Hill tərəfindən ingilis dilinə tərcümə olunur [1.59]. Kitabda əsasən iki silindrik nasosun işləmə prinsipi, su saatları və dişli valların maşınqayırmada tətbiqi, deşiklərin dəqiq kalibrlənməsi, tikinti ağacların laminasiyası, valların statik tarazlanması, kağız modellərin maşınların layihələndirilməsində tətbiqi, bağlı qum qəliblərdə tökmə kimi texnologiyalar tarixdə ilk dəfə olaraq onun tərəfindən izah edilmişdir. Əl-Cəzarinin layihəsi və rəhbərliyi altında hazırlanan bir çox qurğuların tətbiqi ona böyük şöhrət gətirmişdir. Onun kitabı müsəlman maşınqayırması üçün əvəzolunmaz bir xəzinə idi. Aşağıda Əl Cəzarinin Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|