Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
Müsəlman elmi 126
kitabından bir neçə maraqlı qurğunun işləmə prinsipi izah edilir. Şəkil 1.79-da sorucu su nasosu təsvir olunmuşdur. Buradan göründüyü kimi nasos sinxron işləyən iki silindrdən ibarətdir. Sağ və sol tərəfdə təsvir olunmuş silindrlərin kolbaları bir-biri ilə üzərində dişlər olan oxla sərt bərkidilir, belə ki, bu ox sola hərəkət etdikdə sağdakı silindrdə sorma, soldakında isə sıxma baş verir. Əksinə
hərəkət etdikdə silindrlərdə əks proses baş verir. Bu
oxu hərəkət
etdirmək üçün ona, ortasında deşik olan yastı lövhə
elə bağlanır ki, o dönə bilsin. Bu lovhənun altında, uzərində silindirik çıxıntı olan dişli çarx
yer- ləşdirilir. Dişli çarxın ustündəki bu çıxıntı kolbaların oxuna bərkidilmiş lövhənin ortasındakı deşiyə keçirilir. Lövhə ilə dişli çarx birlikdə çarxqolu- sürgüqolu mexanizmini yaradırlar (şəkil 1.80). Belə ki, dişli çarx fırlandıqda o lövhəni sağa və sola itələyir və uyğun olaraq kolbalar hərəkət edirlər. Dişli çarxı hərəkət etdirmək üçün Əl-Cəzari axar sulardan istifadə etmişdir. Ucuna pərlər bərkidilmiş valın digər ucuna başqa bir çarx bərkidilir. Bu dişli çarx nasosun kolbaları ilə dolayı yolla təmasda olan çarxa ilişdirilir. Su pərləri fırlandıqda dişli çarxlar hərəkətə gələrək kolbaları gah sağa, gah da sola itələyir.
Şəkil 1.79. Sürgüqolu ilə işləyən su nasosu. Müsəlman elmi 127
Suyun axmasını tənzim etmək üçün kolbalar yerləşdirilmiş silindrlərin dibindəki deşiyin ağzına xüsusi ventillər qoyurlar. Bu ventillər suyun yalnız bir tərəfə, yəni nasosun içərisinə sorulmasına imkan verir. Kolbalar dartıldıqda silindrdə vakuum yaranır və su sorulur. Kolba sıxıldıqda isə ventil su gələn yolu bağlayar, onu başqa yolla hərəkət etməyə məcbur edir. Beləliklə, su şəkil 1.80-da göstərildiyi kimi, sağ və sol tərəflərdəki borularla aşağıya yox, yuxarıya itələnir. Hər iki tərəfdən ardıcıl vurulan su, yuxarıya qalxan suyun aramsız axmasını təmin edir. Əl Cəzarinin daha bir su nasosu şəkil 1.81-də verilmişdir. Bu nasos da axar suyun enerjisindən istifadə edərək suyun yuxarıya qaldırılması üçün istifadə edilir. Şəkildən göründüyü kimi nasos iki hissədən ibarətdir: aşağı və yuxarı hissələr. Aşağı hissədə (otaqda) üzərində pərlər bərkidilmiş val yerləşdirilir. Pərlərin üzərində, iki mərtəbəni bir- birindən ayıran tavanda deşik nəzərdə tutulur. Yuxarı mərtəbəyə axan su bu deşikdən axaraq pərlərin üzərinə tökülür və onları fırladır. Fırlanma hərəkəti bu pərlər bərkidilmiş valdan düz bucaq altında dişli çarxlarla
Müsəlman elmi 128
birləşdirilmiş şaquli vala verilir. Beləliklə, hərəkət aşağı mərtəbədən yuxarı mərtəbəyə ötürülür. Şaquli valın yuxarı mərtəbədə yerləşən hissəsində bir dişli çarx bərkidilir. Yuxarı mərtəbədə bundan əlavə, suyun qaldırılacaq hündürlüyündən asılı olaraq bir üfiqi val da yerləşdirilir. Bu üfiqi val dişli çarxın köməyi il şaquli valla əlaqələndirilir. Sonra üfiqi valdan suyu qaldırmaq üçün üzərində mis qablar bərkidilmiş bir zəncir asılır. Val fırlandıqda bu zəncirin üzərində olan qablar ardıcıl olaraq suya bataraq dolur və suyu yuxarıya götürürlər.
Şəkil 1.81. Su qaldıran nasos. Müsəlman elmi 129
Qablar yuxarı nöqtəyə çatdıqda dönərək suyu oradakı su kanalına tökürlər və su lazım olan yerə ötürülür. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Əl Cəzari nasosda istifadə olunan valları misdən hazırlamışdır. Əl-Cəzarinin düzəltdiyi konstruksiyalardan biri də “Fil saatı” adlanan saat konstruksiyası idi.
Şəkil 1.82. Fil saatının sxematik təsviri. Müsəlman elmi 130
Şəkil 1.83. Əl-Cəzarinin kitabından fraqment: „Fil saatı“. Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|