Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
Orta əsrlərdə Avropada texnikanın inkişafı 144 heyvan güclərinin potensialını daha da artırmışdır. Bu enerji mənbələri ilə işləyən maşınların ixtira edilməsi onun effektini artıraraq, həm də onların özlərinin istehsalını asanlaşdırmışdır. Beləliklə, su və külək dəyirmanlarının yaranması, orta əsrlərdə əl əməyindən maşın texnologiyasına keçid üçün əsas addım idi. Maşınlar əsasən fırlanma hərəkəti lazım olunan işlərdə tətbiq olunurdu. Bu, hər şeydən əvvəl buğdanın üyüdülməsində, mişarlama və pardaqlamada tətbiq olunurdu. Bəzi hallarda torna dəzgahı da su ilə hərəkət etdirilirdi. Başqa işlər üçün isə fırlanma hərəkətini irəli-geri hərəkətə çevirən mexanizm düzəldilməli idi. Bu dirsəkli valların tətbiqi ilə reallaşdırılırdı. Dirsəkli val fırlanma hərəkətini çevirərək çəkic və mişarların hərəkət etdirilməsini, metalların əridilməsi üçün tətbiq olunan hava üfürcəklərinin işləməsini mümkün etmişdir. Enerji istehsal edən maşınların işçi maşınlarla kombinasiyası əl əməyinə əsaslanan istehsalın tədricən mexanikləşdirilməsi üçün əsas bünövrə olmuşdur. Buna baxmayaraq orta əsrlərdə mexanikləşmə lazım olan şəkildə baş verməmişdir. Bunun səbəbi bir tərəfdən maşınların müəyyən yerlərə bağlı olduğundan aşağı çevikliyə malik olması idi. Digər tərəfdən sənətçiliklə məşğul olanların konservativ ənənəyə malik olmaları idi. Ustalar mexanikləşdirmənin tətbiqi nəticəsində iş yerlərinin itirilməsindən qorxurdular. X ΙΙΙ əsrdə çəkiclə işləyən döymə maşınları geniş yayılmağa başlayır. İş prinsipinə və quruluşuna görə fərqlənən iki növ çəkic məlum idi. Çəkic əsasən ağacdan hazırlanmış və ox ətrafında dönə bilən sapaqdan və onun ucuna keçirilmiş metal üzükdən ibarət idi (şəkil 1.92). Sapağın digər sərbəst ucu, üzərində dirsəklər olan valın altında yerləşdirilirdi. Dirsəkli val döndükdə çəkicin sapağını aşağıya itələyir və beləliklə çəkicin digər ucunun (başının) yuxarıya qalxmasına gətirib çıxarırdı. Val sapağı sərbəst buraxdıqda çəkic aşağıya hərəkət edərək zindanın üzərinə qoyulmuş pəstahı zərbə ilə əzir. Bu çəkiclərin döymə tezliyi dəqiqədə böyüklərdə 60-70, kiçiklərdə isə 150-yə bərabər idi. Kiçik çəkiclər dəmirçilikdə daha geniş yayılmışdır. Tarixi mənbə-
Orta əsrlərdə Avropada texnikanın inkişafı 145
lərdən məlumdur ki, su enerjisinin pardaq dəzgahlarında tətbiq edilməsi X ΙΙΙ
əsrə aiddir. Pardaq dəzgahlarında işlətmək üçün böyük miqdarda su tələb olunduğundan, onlar az su ilə işləyən döymə maşınları ilə təchiz olunmuş emalatxanalarda yerləşdirilirdilər.
Şəkil 1.92. Çəkiclə işləyən döymə maşını, XV əsr (Villinqen muzeyi, AFR). O dövrdə tətbiq olunmuş pardaq dairələrinin quruluşu, hazırlanması və işləmə prinsipi haqqında ədəbiyyatlarda heç bir məlumata rast gəlinmir. Ehtimala gorə pardaq dəzgahları dəyirmanların işləmə prinsipinə uyğun hazırlanırdılar [1.75]. Orta əsrlərdə metal emalı sənətçiliyində məftil emalı əsas yerlərdən birini tuturdu. Məftil zirehli paltarların hazırlanmasında tətbiq olunduğundan, ona olan tələbat yüksək idi. X ΙΙΙ əsrə qədər məftillər dəmirçilər tərəfindən çəkiclə döyülərək hazırlanırdı. Ancaq X ΙΙ əsrdə məftilin dartmaqla hazırlanması məlum idi. Bu dövrdə Teofilus (alman keşişidir) tərfindən yazılmış “Diversarum arium schedula” kitabında məftilin hazırlanması təsvir olunmuşdur [1.76]. 1306-cı ildə Nürnberqli Rudolf kəlbətinlərin köməyi ilə məftilin matrislərdən dartmaqla hazırlanmasını tətbiq etmişdir (şəkil 1.93). XIV
Orta əsrlərdə Avropada texnikanın inkişafı 146 əsrdə Nürnberq şəhərinin rəhbərliyi bu işlə məşqul olan adamların şəhəri tərk etmələrinə qadağan qoymasına baxmayaraq, bu üsul tezliklə başqa ərazilərə də yayılmağa başlayır. 1408 − 1415-ci illərdə Nürnberq şəhərində ilk dəfə olaraq məftil dartan dəyirman düzəldilir. Bu dəyirman metaldartma üsulunu mexanikləşdirir. Məftili matrislərdən xaricə dartan kəlbətin su çarxı ilə fırlanan və üzərində qol olan vala bərkidilirdi [1.76].
Orta əsrlərdə alət və maşınların inkişafına X ΙΙΙ əsrdə barıtın tapılması və X Ι V əsrdə dəmirin tökülməsi ilə təkan verilmişdir. 1320-cü ildə barıt topları istehsal edilməyə başlayır. Bu yeni istehsal istiqaməti təkcə hərbi texnikanın deyil, ümumiyyətlə maşınqayırmanın inkişafını müəyyənləşdirmişir. Su pərləri ilə işləyən hava üfürcəkləri metal emalında yüksək temperaturun alınması üçün şərait yaratmışdır. Bununla bərabər sobaların təkmilləşdirilməsi nəticəsində dəmirin əridilməsi üçün lazım olan ərimə temperaturunu əldə etmək mümkün olmuşdur. Ancaq metalda karbonun miqdarını azaltmaq üçün onu ikinci dəfə əritmək la-
Şəkil 1.93. Məftildartma, XV əsrdə. Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|