Antik dövrdə maşınqayırma
101
dır ki, ballistlərin təsviri katapultlarınkı kimi aydın təsvir olunmamışdır.
Kitabın sonuncu fəslində müdafiə maşınlarının təsviri verilir. Bunlar
indiyə qədər təhlil olunmuş maşınlardan heç də fərqlənmədiyindən
onların izahatı o qədər də əhəmiyyət kəsb etmir.
Şəkil 1.65. Vitruvinin layihəsi əsasında rekonstruksiya olunmuş katapult.
Antik dövrdə maşınqayırma
102
İsgəndəriyyəli Pappos (
Ι
əsr)
İ
sgəndəriyyəli Pappos (bəzi mənbələrdə Pappus kimi də verilir)
antik dövrün məhşur riyaziyyatçılarından olub, əsasən həndəsi
məsələlərin həlli ilə məşğul olmuşdur. O, təxminən 284
−
305-ci illərdə
Roma imperatoru Diokletianın və
Ι
Konstantinin dövründə yaşamışdır.
Papposun əsərlərində, onun
maşınqayırmada tətbiqi xarakterli
problemlərə münasibəti müəyyən əhəmiyyət kəsb edir. Məcmuə
şəklində çap etdirdiyi kitabların 8-ci cildində mexaniki məsələlərə nəzər
salan Pappos kitabın bir hissəsinin Heronun “Mexanika və Barülkon”
əsərlərindən götürdüyünü yazır. Bu kitablar bizə fragmentlət şəklində
gəlib çatmışdır [1.45, 1.50].
Kitabın girişində Pappos oğlu Hermodora yazır: “ Mexaniki elmlər
həyat üçün vacib məsələlərin həllində tətbiq olunduğundan filosoflar
tərəfindən yüksək dərəcədə qiymətləndirilir və riyaziyyatçılar tərəfindən
aramsız araşdırılır, çunki, bu elm bizə materiyanın təbiətindən və
dünyanın elementləri haqqında dərs verir. Bu elm cismin vəziyyəti,
ağırlığı və fəzada hərəkətini ümumi təsvir etsə də, o təbii cismlərin nəyə
görə hərəkət etməsini araşdırmır, ancaq onu qeyd edir ki, sakit
vəziyyətdə durmuş cismi necə hərəkətə gətirmək olar.
Heronun davamçıları fikirləşirlər ki, mexanikanın bir hissəsi riyazi
təsvirlər, digər hissəsi əl işlərindən (peşəkarlıqdan) ibarətdir və
rasional adlandırılanlar həndəsə, hesablama, astronomiya və fiziki
təsvirləri, digərləri, hansılar ki, peşəkarlığı əhatə edirlər, onlar qətran
və dəmirçilik işlərini, tikinti və ağac emalı, rəssamlıq və ümumiyyətlə, əl
işləri ilə bağlı olan hər şeyi öyrədirlər. Onlar deyirlər ki, qədimdə bu
fənlərlə məşğul olanlar, incəsənətin incəliklərinə yiyələnlər və iti
duşuncəyə malik olanlar mexaniki yeniliklərin ən yaxşı ixtiraçılarıdır.
Ancaq bu mümkün deyil ki, hər tərəfli riyazi elmləri və qeyd olunan
digər fənləri bilən birisi, bu elmlə məşğul olmaq istəyənlərdən, onları
öyrədənlərə ... əllərində olanları vermək məsləhət görsünlər.
Mexanikanı əhatə edən bütün elmlərdən praktiki həyat üçün ən vaci-
Antik dövrdə maşınqayırma
103
bi bunlardır: yüklərin qaldırılması üçün diyircəklərin hazırlanması
(yun. Arc manganariorum), çunki bunların köməyi ilə təbiətdə
hərəkətsiz olan yükləri kiçik qüvvə tətbiq etməklə hündürlüyə qaldırmaq
olur. Sonra o şəxslərin incəsənəti vacibdir, hansılar ki, müharibədə
lazım olan, daş, dəmir və başqa materialları uzaq məsafəyə atmaq üçün
atıcı maşınlar, katapultlar (yun. Formenta) düzəldirlər. Onlara həm də
mexanik deyirlər. Daha sonra o şəxslərin incəsənəti vacibdir, hansılar
ki, suyu dərinlikdən yuxarıya çıxarmaq üçün su nəql edən maşınları
düzəldən və maşınqayıran (yun. Machinarum fabri) adlandırılanlardır.
Mexaniklər həm də qədimdə su və hava ilə bağlı biliklərdən fərasətlə
istifadə edən şəxslərə deyilir, məsələn, öz “Pnevmatika” əsərində
Heron nazik iplərin köməyi ilə istənilən canlının səhnədə surətini
yaratması, Arximedin suyu necə nəql etməsi, Heronun gunəş saatları ilə
oxşarlığı olan su saatlarının düzəltməsi. Mexaniklər, nəhayət o şəxslərə
deyilir ki, hansılar ki, kürələrin hazırlanması ilə məşğul olurlar və səma
hərəkətlərini suyun çevrə üzrə bərabərformalı hərəkəti ilə müqayisə
edirlər.
Bəziləri deyirlər ki, Sirakuslu Arximeddən bu tərəfə hər şeyin səbəbi
və qanunauyğunluğu məlumdur. Ancaq bu hər şeyi xüsusi müdrikliklə
izah edən şəxslərin fikirlərini ifadə edir. Qeminus (yun. Geminus) öz
kitabında riyaziyyatın üstünlüyü haqqında yazır. Karpus (yun. Carpus)
isə öz kitabında yazır ki, Arximedin yalnız mexanika haqqında yazdığı
kitabında səma kürəsinin quruluşundan bəhs edilir, başqa şeylərə o yer
verməmişdir ki, onun haqqında başqaları yazsınlar. Ancaq bu ilahi
insan öz iti düşüncəsinə və mexaniki elminə görə elə məşhur olub ki,
onun izləri bəşəriyyət boyu daimi yaşayacaqdır. O, əsasən həndəsə və
riyaziyyatın əsasını ən qısa və dəqiq halda yazmışdır, çünki, o bu fənləri
çox sevdiyindən başqa heç nə ilə məşğul ola bilməmişdir. Karpusun özu
və bir çox başqaları həndəsəni haqlı olaraq, müəyyən dərəcədə
incəsənətə və həyata lazım olan səviyyədə təsvir etmişlər.
Çünki, incəsənətin və həyatın bir çox tələblərinə cavab verə bilən
həndəsə, hər hansı zərər vura biləcək, ya da camaatdan nə isə tələb
Dostları ilə paylaş: |