“Матн лингвистикаси” фани бўйича ўқув қўлланма яратилмоқда
Yüklə 2,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Москальская О.И.
Кўрсатилган асар, 9-б. 18 Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 8. Лингвистика текста. –М.: Прогресс, 1978 19 Будагов Р.А. Филология и культура. –М.: МГУ, 1980, с. 78-80. mavjud ekanligini ko‘rsatish. Matn oqimida gaplarning qo‘shilish shakllari va vositalarini tadqiq etish. Bularning bari diqqatga sazovor va ularni qo‘llab-quvvatlash kerak. Boshqa narsa – har jihatdan an’anaviy (deyiladigan) tilshunoslikka o‘xshamaslikka intilish - prinsipial e’tiroz tug‘diradi... YAnada qaltis, zaif joyi tilning yirik va kichik birliklarini bir-biriga qarama-qarshi qo‘yishdir. Ayni paytda gapning, so‘z yoki so‘z birikmasining strukturasini nafaqat tadqiq etmasdan, balki hatto u bilan qiziqib ko‘rmasdan turib, gaplarning qo‘shilish tamoyillarini o‘rganish mumkin emas...” 20 Bunday e’tirozlarga qo‘shilib bo‘lmaydi, chunki matn lingvistikasi matnni asosiy birlik deb hisoblar ekan, gaplar yoki so‘z birikmalarining mavjudligini, ularning o‘ziga xosliklarini, matn tarkibidagi o‘rnini, umuman, an’anaviy tilshunoslik yutuqlari sifatida tan olingan qoidalarni aslo inkor etmaydi. Bu e’tiroz va tanqidiy fikrlarni mavjud muammolarga yanada sinchkovlik va hushyorlik bilan yondashish zaruriyatini unutmaslikka da’vat tarzida tushunish maqsadga muvofiq. Turkiyshunoslikda matn masalasi birinchi o‘laroq o‘tgan asr 70-yillarining boshida taniqli tatar tilshunosi M.Zakiyev tomonidan qo‘yilgan. Dastlab u bog‘li nutqni mustaqil gaplar o‘rtasidagi aloqani o‘rganmasdan tadqiq etib bo‘lmasligini, chunki bog‘li nutq hamisha turli usullar bilan o‘zaro bog‘langan gaplar zanjiridan iborat bo‘lishini, shunga ko‘ra bog‘li nutqda gapdan yirik va murakkab bo‘lgan “murakkab sintaktik butunlik” deb ataladigan birliklar ajratilishini (ular abzasning qismi, abzas, yaxlit bob, ba’zan hatto yaxlit asar va sh.k.ga teng bo‘lishini) ta’kidlaydi va yozadi: “Bog‘li nutqda murakkab sintaktik butunlikni ajratish sof metodik maqsadni nazarda tutadi; u nutqning asosiy birligi bo‘la olmaydi va boz ustiga gapga qarama-qarshi qo‘yilishi mumkin emas”. 21 1974-yilda nashr etilgan darsligida esa murakkab sintaktik butunliklarni “sintaktik butunliklar” (“sintaksik bөtennәr”) deb nomlaydi va quyidagilarni yozadi: “Sintaktik butunliklar, ya’ni mustaqil jumlalarning bog‘lanishini o‘rganish turkiy tillarda hali to‘la yo‘lga qo‘yilgani yo‘q. Holbuki, bu masala til ilmi uchungina emas, balki adabiyot ilmi uchun ham juda ahamiyatlidir. Chunki mustaqil jumlalarning bog‘lanishini bilmasdan turib, matnni, asarni, uning ayrim 20 Yüklə 2,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|