Mavzu: Bajardi: Tekshirdi: hayotning hujayra darajasi va uning o‘ziga xos jihatlari

Mavzu:_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Bajardi:________________________________________________________
Tekshirdi:______________________________________________________

HAYOTNING HUJAYRA DARAJASI VA UNING O‘ZIGA XOS JIHATLARI
Hujayra tiriklikning tuzilish, funksional, rivojlanish birligi. Barcha tirik organizmlar hujayradan tuzilgan, hayotiy jarayonlar hujayrada amalga oshadi. Shuning uchun ham hujayra hayotning tuzilish, funksional, rivojlanish va irsiy birligidir. Shu bilan birga hujayra o‘ziga xos xususiyatlarga ega, ma’lum qonuniyatlar asosida mavjud bo‘lgan biologik sistemadir. Hayotning tuzilish birligi sifatida hujayra biomolekulalardan tashkil topgan tizim sanaladi. Hujayraning tizim sifatidagi xususiyatlari ko‘p jihatdan molekula darajasiga, ya’ni uning komponentlari va shu komponentlarning faoliyatida aks etadi. DNK molekulasi hujayra oqsillari sintezi jarayonlarining boshqarilishini belgilovchi genetik kodni saqlaydi. Hujayraning asosiy membranali tuzilmalari lipid va oqsil molekulalardan tashkil topgan (19-rasm). Molekular darajada DNK reduplikatsiya jarayoni mexanizmlari aks etsa, hayotning hujayra darajasida bu jarayon hujayraning faoliyati sifatida namoyon bo‘ladi. Hayotning hujayra darajasi kimyoviy birikmalarning komplekslari, plazmatik membrana, organoidlar, yadro kabi tarkibiy qism (komponent)lardan iborat. Hujayraning yaxlit tizim sifatidagi xususiyatlarini bu komponentlarning o‘zaro munosabatlari belgilaydi. 2 – Biologiya 10 34 Evolutsiya jarayonida ilk bor hujayra darajasiga xos xususiyatlar – hujayra metabolizmi, genetik axborotning hujayradan hujayraga berilishi kabi xususiyatlar paydo bo‘lgan. Yerda hayot paydo bo‘lishi aynan hujayraning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. bog‘liq. 19-rasm. Plazmatik membrananing tuzilishi. Hayotning hujayra darajasida DNK va RNKning biologik funksiyalari, matritsali sintez reaksiyalari, hujayra hayotiy jarayonlarining fermentativ boshqarilishi kabi muhim hodisalar sodir bo‘ladi. Hujayra darajasidan boshlab genetik axborotni nasldan naslga o‘tkazish orqali avlodlar davomiyligi va hayotning uzluksizligi ta’minlanadi. Evolutsiya natijasida hujayralarning ixtisoslashuvi tufayli bir-biridan shakli, jarayonlari, funksiyalari bilan farqlanadigan xilma-xil hujayralar kelib chiqqan. Bu esa o‘z navbatida to‘qima va organlarning paydo bo‘lishi va pirovardida mustaqil hayot kechiradigan yaxlit tizim, ya’ni ko‘p hujayrali organizmlarning kelib chiqishiga olib keldi. Shuning uchun ham hujayra tiriklikning eng kichik tuzilish va funksional birligi hisoblanadi (20-rasm). Hujayra nazariyasining asosiy qoidalari. Hujayra nazariyasi – barcha tirik organizmlar kelib chiqishi, tuzilishi, rivojlanishining bir ekanligini e’tirof etuvchi umumbiologik qonuniyatdir. 35 Teodor Shvann va Mattias Shleyden hujayra haqida to‘plangan ma’- lumotlarga asoslanib hujayra nazariyasini yaratdilar (1838–1839-yillar). O‘simlik va hayvon organizmlari uchun umumiy hisoblangan hujayraviy tuzilish tamoyillarini ko‘rsatib berdilar. Hujayra nazariyasining bundan keyingi rivojlanishi ko‘pgina kashfi yotlarga bog‘liq. Rudolf Virxov hujayrasiz hayot yo‘qligi, hujayra faqat avval mavjud hujayralarning bo‘linishidan paydo bo‘lishi, hujayra hayotning hamma xossalariga ega bo‘lgan eng kichik morfologik element ekanligi va hujayraning asosiy struktura elementi protoplazmasi bilan yadrosi ekanligini isbot qilib berdi. Karl Ber barcha ko‘p hujayrali organizmlarning rivojlanishi bitta tuxum hujayradan boshlanishini isbotladi. Hozirgi vaqtda hujayra nazariyasining asosiy qoidalari quyidagilardan iborat: 1. Hujayra tiriklikning tuzilish, funksional va rivojlanish birligidir. 20-rasm. 1 – hayvon hujayrasi; 2 – o‘simlik hujayrasi; 3 – bakteriya hujayrasi. 36 2. Har bir yangi hujayra dastlabki hujayraning bo‘linishi natijasida hosil bo‘ladi. 3. Bir va ko‘p hujayrali organizmlarning hujayralari tuzilishi va fi ziologik jarayonlari jihatidan o‘xshash. 4. Ko‘p hujayrali organizmlarda har xil ixtisoslashgan hujayralar birgalikda to‘qimalarni hosil etadi. 5. Hujayraviy tuzilish irsiy axborotning saqlanishi va nasllarga berilishini ta’minlaydi. Tirik organizmlar hujayralarining qiyosiy xarakteristikasi Bakteriya hujayrasi Zamburug‘ hujayrasi O‘simlik hujayrasi Hayvon hujayrasi Irsiy axborot si- top lazmada nukleoid va plazmidalarda joylashgan Irsiy axborot yadroda xromosomalarda joylashgan Irsiy axborot yadroda xromosomalarda, mitoxondriyalarda, plastidalarda joylashgan Irsiy axborot yadroda xromosomalarda, mitoxondriyada joylashgan Hujayra qobig‘i murein moddasidan ibo rat Hujayra qobig‘i xitin moddasidan iborat Hujayra qobig‘i selluloza moddasidan iborat Qalin hujayra qobig‘i bo‘lmaydi Ribosomalarga, ba’- zan gazli vakuola – aerosomalar ega Mitoxondriya, endoplazmatik to‘r, ri - bo soma, Golji maj - mua si, sito ske let, li zosoma, za xira oziq to‘planadigan vakuo lalarga ega Mitoxondriya, endoplazmatik to‘r, ribosoma, Golji majmuasi, sitoskelet, hujayra markazi (tuban o‘simliklarda), plastida, hu - jayra shirasi bilan to‘lgan vakuolaga ega Mitoxondriya, endoplazmatik to‘r, ribosoma, Golji majmuasi, sitoskelet, hujayra markazi, lizosoma, qis qaruvchi vakuola, hazm qiluvchi vakuolaga ega Oziqlanish usuli geterotrof (parazit, saprofi t) va avtotrof Oziqlanish usuli geterotrof (saprofi t, parazit) Oziqlanish usuli av to - t rof, geterotrof (parazit) Oziqlanish usuli ge terotrof (golozoy, parazit) ATF sintezi sitoplazmada, mezosomalarda sodir bo‘- ladi ATF sintezi sitoplazmada, mitoxondriyalarda sodir bo‘ladi ATF sintezi sitoplazma da, mitoxondriya va xloroplastlarda sodir bo‘ladi ATF sintezi sitoplazmada, mitoxondriyalarda sodir bo‘ladi Zaxira modda – polifosfatlar Zaxira modda – gli kogen Zaxira modda – kraxmal Zaxira modda – glikogen 37 Hujayra nazariyasining ahamiyati. Hujayra – ko‘p hujayrali organizmlarning asosi bo‘lib, asosiy qurilish materiali hisoblanadi. Organizmlarning rivojlanishi bir hujayradan – zigotadan boshlanadi, shuning uchun hujayra tirik organizmlarning rivojlanish birligidir. Hujayra nazariyasi barcha tirik organizm hujayralarining tuzilishi va kimyoviy jihatdan o‘xshash ekanligini va organik olamning birligini tasdiqlaydi.