Mavzu. Bank inqirozlari

MAVZU. BANK INQIROZLARI
REJA:
1. Bank inqirozining mohiyati.
2. Bank inqirozini belgilovchi mezonlar.
3. Rivojlangan davlatlarning xalqaro moliyaviy inqirozga qarshi choralarining ustuvor yo’nalishlari.
4.Rivojlanayotgan davlatlarda bank inqirozi
1. Bank inqirozining mohiyati
Har qanday jarayon yoki hodisa tadqiqini uning tushunchasi, kategoriyasini aniqlashdan boshlash masala mohiyati va xususiyatlarini chuqurroq anglashga imkon yaratadi. SHu sababli, hozirgi jahon moliyaviyiqtisodiy inq irozining mohiyatini to‘laqonli anglash uchun ham iqtisodiy va moliyaviy inqiroz tushunchalarini bilish, ularni farqlay olish muhim sanaladi.

Iqtisodiy inqiroz - tovar va xizmatlarga bo‘lgan talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatning buzilish holatidir. Iqtisodiy inqirozning oqibatlari sifatida real yalpi milliy mahsulotning kamayishi, ommaviy bankrotlik va ishsizlik, aholi turmush tarzining pasayishi kabilarni keltirish mumkin.




Iqtisodiy inqiroz (retsessiya) iqtisodiyotning shunday holatiki, mamlakat yalpi ichki mahsulotining mutloq hajmi kamida ikki chorak mobaynida ketmaket qisqaradi. Iqtisodiy inqiroz bozor iqtisodiyotiga xos hodisa bo‘lib, ma’lum davriylik bilan takrorlanib turadi.
Umuman olganda, iqtisodiy nazariyada iqtisodiy inqiroz deganda mamlakat iqtisodiy holatining birdaniga yomonlashuvi tushunilib, u ishlab chiqarishning keskin pasayishi, ishlab chiqarish aloqalarining buzilishi, korxonalarning bankrotligi, yoppa ishsizlik, milliy valyutaning devalvatsiyalanishi, kapitalning qochishi, aholi turmush tarzining pasayishi kabilarda namoyon bo‘ladi.

Moliyaviy inqiroz nima?
Moliyaviy inqirozma’lum bir moliyaviy instrumentning qiymati kutilmaganda keskin pasayishi, shuningdek, pulning etishmasligi holatini ifodalashda qo‘llaniladigan tushunchadir. Bundan tashqari, mazkur tushuncha moliya bozorida, xususan, fond bozorida moliyaviy aktivlar bahosining noxolis shakllanishi natijasida yuzaga kelgan «sovun ko‘piklari»ning «yorilishi» holatini ifodalashda ham qo‘llaniladi.
Moliyaviy inqiroz bu davlat moliya mexanizmining tizimli buzilishi bo‘lib, bunda inflyasiya ko‘rsatkichining sezilarli darajada o‘sishi, qimmatli qog‘ozlar bahosining beqarorligi, byudjet daromadlarining uning xarajatlariga nisbatan keskin nomuvofiqligi, milliy pul birligi almashuv kursining beqarorligi va pasayishi, iqtisodiy sub’ektlar o‘rtasida to‘lovsizlik muammosining kuchayishi, kapitalning mamlakatdan tez sur’atlarda chiqib ketishi, muomaladagi pul massasining pul muomalasi qonuni talablariga mos kelmasligi kabilar kuzatiladi.
Moliyaviy inqiroz fond bozori hajmining 20 % dan ortiq kamayishi, banklararo qredit bozorida foiz stavkalarining ikki marta oshishi, milliy valyuta kursining 10 % dan ortiq pasayishi holatidir.
XX asrda iqtisodiy sikllarni aniq dalillar bilan davrlarga ajratishga bo‘lgan ilmiy jamoatchilikning qiziqishi ortdi. Iqtisodchi olim Y. SHumpeter Ikkinchi jahon urushidan avval iqtisodiy sikllarga bag‘ishlangan ikki tomli tadqiqotlarini chop etdi. U ilmiy izlanishlarida kapitalistik iqtisodiyotdagi uzoq muddatli tebranishlarni innovatsiyalar bilan bog‘lashga muvaffaq bo‘ldi. Y.SHumpeter uzun sikllarnm iqtisodiy muvozanatning buzilishi va keyinchalik qayta tiklanishi jarayoni sifatida e’tirof etdi. Y.SHumpeter har bir sikl rivojlanishiningto‘rt fazasini ajratib ko‘rsatadi: yuksalish (gurkirab yashnash), retsessiya, depressiya va jonlanish.
Uning fikricha, yuksalish fazasi tashabbuskor tadbirkorlar tomonidan yangi tovarlar va texnikalar ishlab chiqarishning joriy etilishi, yangi bozorlar va xom ashyo manbalarining ochilishi, xo‘jalik yuritishning yangi usul lari joriy etilishi va natijada yuqori daromad olish kabilar bilan belgilanadi. Samarali va progressiv innovatsiyalarning joriy qilinishi o‘zaro aloqador tarmoqlarni qamrab oladi va bu jarayonga ko‘p sonli tadbirkorlar jalb etiladi. Oqibatda iqtisodiyot muvozanat holatidan chiqadi va iqtisodiy o‘sish sur’atlari tezlashadi. Retsessiya esa iqtisodiyotning muvozanat holatiga qaytishiga sabab bo‘ladi. Y. SHumpeter fazalar almashinishi sababini tadbirkorlar tomonidan olinadigan yuqori foydaning innovatsiyalar ishlab chiqarishni qanchalik to‘liq qamrab olishiga qarab tarqalishida (tadbirkorlar o‘rtasida bo‘linishida) ko‘radi. Depressiya fazasining yuzaga kelishi esa iqtisodiyotningo‘sish sur’atlarini orqaga ketishiga nisbatan reaksiyasi va shartsharoitlarningyanada yomonlashuvi kutilishi bilan izohlanadi. Jonlanish fazasi innovatsiyalarning jamlanishi natijasida iqtisodiyotning qaytadan muvozanat holatiga qaytishiga zamin yaratadi.

«Inqiroz» tushunchasi biznes sikli konsepsiyasining komponenti bo‘lib, dastavval ortiqcha ishlab chiqarish va kapitalning ortiqcha jamlanishi bilan tavsiflangan. Keyingi davrlarda sanoat ishlab chiqarishdagi pasayish mavjud mablag‘laridan mahrum bo‘lgan ishsizlar soni-ningortishibilan birgakechdi. Ayni paytda qishloqxo‘ja-ligidan iqtisodiy faol aholining intensiv chiqib keti-shi kuzatildi, biroq bu aholining ma’lum qismi shahar-larda qandaydir ish bilan band bo‘lishi mumkin edi. Bundan tashqari, sanoat ishlab chiqarishning pasayishi xom ashyo va issiqlik resurslariga nisbatan talab va bahoning tushishi bilan namoyon bo‘ldi (oddiy akselera-sion bog‘liqlik).

Y. SHumpeterdan tashqari rus iqtisodchi olimi N.D. Kondratev ham qariyb yarim asrlik davrga ega bo‘lgan uzun sikllar gipotezasi bilan iqtisodiy sikllarni davrlarga ajratishda muhim o‘rin egallaydi.

N.D. Kondratev jahon hamjamiyati ishlab chiqarish kuchlarining yangi, rivojlanishning yanada yuqoriroq darajasiga o‘tishini ko‘zda tutib, mazkur sikllarning amal qilish mexanizmini ham asoslashga muvaffaq bo‘ldi. Uning ilmiy izlanishida sikl ikki: ko‘tarilish va pasayish fazalariga ajratiladi. Bu sikllar asosida yotuvchi kapitalning jamlanishi, markazlashuvi, bo‘linishi va qadrsizlanishi mexanizmi bozor iqtisodiyoti rivojlanishining muhim omili hisoblanib, siklning pasayish to‘lqinidan ko‘tarilish to‘lqiniga o‘tishi va o‘z navbatida, yangi siklning ko‘tarilish fazasiga o‘tishini ta’minlashga xizmat qiladi.
N.D. Kondratev fikricha, asosiy moddiy boyliklar (sanoat inshootlari, infratuzilmaviy qurilmalar), ishlab chiqarishning amaldagi texnik usullariga xizmat qiluvchi malakali ishchi kuchi natura va pul ko‘rinishida yirik resurslarni taqozo etadi. Ishleb chiqarishning amaldagi texnologik usullariga investitsiyalarning qisqarishidan so‘ng jamlanishi ma’lum vaqtni talab etadi va buni yangilash siklik xarakter kasb etadi.
Uzun sikllar ichki endogen mexanizmining asosiy elementlari bo‘lib, Kondratev fikricha, quyidagilar hisoblanadi:

1. 
   Kapitalistik iqtisodiyotning harakati bir necha muvozanat darajalari doirasida namoyon bo‘ladi. Asosiy kapital boyliklarning (ishlab chiqarish infratuzilmasi va malakali ishchi kuchi) muvozanati xo‘jalik va ijtimoiy hayotning barcha omillari bilan birgalikda ishlab chiqarishning mazkur texnik usulini belgilab beradi. Bunda muvozanatning buzilishi kapital boyliklarning yangi zaxiralarini tashkil etish zaruratini yuzaga keltiradi;
   
2. 
   asosiy kapital boyliklarning yangilanishi esa bir tekis kechmaydi, bunda hal qiluvchi rolni ilmiy texnik g‘oyalar va innovatsiyalar o‘ynaydi;
   
3. 
   uzun siklning davomiyligi jamiyat kapital boyliklari asosiy elemetlaridan biri hisoblangan ishlab chiqarish infratuzilmaviy qurilmalarining o‘rtacha hayotiy davri bilan belgilanadi;
   
4. 
   barcha ijtimoiy jarayonlar urushlar, inqiloblar, aholi migratsiyasi iqtisodiy mexanizmning qayta shakllanishi natijasidir;
   
5. 
   asosiy kapital boyliklarning almashinuvi va uzoq muddatga cho‘zilgan iqtisodiy pasayishdan chiqish natura va pul ko‘rmnishidagi resurslarning jamlanishini taqozo etadi. Etarli darajada jamlanmaga erishilgach esa, asosiy kapital boyliklarni radikal yangilash imkoniyati yuzaga keladi va bu o‘z navbatida, iqtisodiyotni yangi ko‘tarilish fazasiga olib chiqadi.
   

Bundan tashqari, N.D. Kondratev o‘z tadqiqotida bu sikllilik kapitalistik ishlab chiqarish uslubi mavjud bo‘lar ekan, doimo amal qilishini ko‘rsatib berdi.
N.D. Kondratev izlanishlari davomida to‘liq ikki sikl va faqatgina ko‘tarilish to‘lqiniga ega uchinchi yarim siklni aniqlashga muvaffaq bo‘lgan. Kondratev sikliiing umumiy ko‘rinishini quyidagicha ifodalash mumkin:
I. Ko‘tarilish to‘lqini: 1780-yillarning oxiri va 1790- yillarning boshlaridan 1810-1817 yillargacha bo‘lgan Davr.
Pasayish to‘lqini: 1810-1817 yillardan 1844-1851 yillargacha.
II. Ko‘tarilish to‘lqini: 1844-1851 yillardan 1870-1875 yillargacha.
Pasayish to‘lqini: 1870-1875 yillardan 1890-1896 yillargacha.
III. Ko‘tarilish to‘lqini: 1890-1896 yillardan 1914-1920 yillargacha.
N.D. Kondratev uchinchi siklining 2-yarmi amal qilishi esa, oldinda iqtisodiy pasayish bo‘lishini ko‘zda tutardi. Vaxolanki, 1929-33 yillarda yuz bergan buyuk depressiya uning qarashlarini tasdiqlagan edi. Biroq keyingi davrlarda uning qarashlari o‘z tasdig‘ini topishtopmasligi keskin bahslarga sabab bo‘ldi.
Mazkur masalani tadqiq qiluvchilarning sikl bo‘linishi va davrlari bo‘yicha qarashlarini ikki guruhga bo‘lish mumkin. Birinchi guruh tadqiqotchilar fikricha, uchinchi siklning pasayish fazasi Ikkinchi jahon urushi boshlanishi bilan yakunlangan (ular tadqiqotlarida ko‘proq real iqtisodiyot indikatorlari ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari, bandlik dinamikasi, investitsion faollik kabilarga tayanishgan), To‘rtinchi siklning ko‘tarilish fazasi esa, urushdan boshlanib, 1960 -yillarning o‘rtalarigacha davom etadi. 1968-1971 yillardagi dol lar inqirozi va Bretton Vuds valyuta tizimi tanazzuli to‘rtinchi siklning pasayish fazasi boshlang‘ich nuqtasi bo‘lib, bu fazaga 1970 -yillardagi neft inqirozlari va stagflyasiya to‘g‘ri keladi. AQSHdagi «Reyganomika» va Buyuk Britaniyadagi Margeret Tetcher siyosati beshinchi siklning ko‘tarilish fazasiga zamin hozirlaydi va bu faza 1980 -yillarning yarmi va to‘liq 1990- yillarni qamrab oladi. Odatda, ko‘tarilish to‘lqinining so‘nggida real sektordagi kapital qo‘yilmalar foyda me’yorining pasayishi, moliyaviy spekulyasiyaning dastlab fond bozori (1990 -yillarning ikkinchi yarmi), so‘ngra ko‘chmas mulk sohalarini (2000 -yillarning boshlari) qamrab olishi kuzatiladi. SHuningdek, birinchi guruh tadqiqotchilari sikl davrining qisqarib borishini ham ta’kidlaydilar. SHunday qilib, sikl davri N.D. Kondratev to‘xtagan nuqtadan quyidagicha davom etadi:
Uchinchi siklning pasayish fazasi: 1914-1920 yillardan 1936-1940 yillargacha.
IV. Ko‘tarilish fazasi: 1936-1940 yillardan 1966-1971 -yillargacha.
Pasayish fazasi: 1966-1971 yillardan 1980-1985 yillargacha.
V. Ko‘tarilish fazasi: 1980-1985 yillardan 2000-2007 yillargacha.
Pasayish fazasi: 2000-2007 -lardan 2015-2025 yillargacha (bashorat).
VI. Ko‘tarilish fazasi: 2015-2025-yillardan 2035-2045-yillargacha (bashorat).
Ikkinchi guruh tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, uchinchi siklning pasayish fazasi butun Ikkinchi jahoi urushi va urushdan so‘nggi tiklanish davrini (1949 -y.gacha) qamrab oladi (ularning metodologiyasida moliyaviy indikatorlar fond bozori dinamikasi, obligatsiyalar daromadliligi dinamikasi kabilarga asosiy e’tibor qaratiladi). Kondratev siklining qolgan qismi esa, ularning fikricha, quyidagicha ko‘rinish oladi:
Uchinchi siklning pasayish to‘lqini: 1920 -yillar oxiridan 1949- yilgacha.
IV. Ko‘tarilish fazasi: 1949- yildan 2000- yillarning boshlarigacha.
Umuman olganda, ikkala guruh tadqiqot natijalari ham 2000- yillarda chuqur depressiya bo‘lishini ko‘zda tutadi.
Fikrimizcha, Kondratev siklining keyingi davrlari hozirgi jahon moliyaviyiqtisodiy inqirozi chuqurlashuvi jarayonlari yakuni va iqtisodiy tiklanish hamda barqarorlikdan so‘ng keskin bahsmunozaralar ob’ektiga aylanib boraveradi.
Tahlillar shuni ko‘rsatmokdaki, iqtisodiy sikllarning takrorlanish davrida qisqarish tendensiyasi kuzatilmoqda. Zero, jahon iqtisodiyotida ilk klassik inqiroz 1823- yilda ro‘y bergan bo‘lsa, shundan buyon inqirozlar taxminan 1520- yil oraliq bilan muntazam takrorlanib turdi.
Bu o‘rinda yana bir muhim masala uzun sikllar borasidagi konsepsiyalardir. Bu borada bir qator tasniflar uchraydi. SHulardan batafsilrog‘i Goldshteynga taalluqli bo‘lib, u quyidagi ko‘rinishga ega:
investitsiya konsepsiyasi (Kondratev, Forrester, Sterman): uzun sikllar davriy qayta jamlanish va so‘ngra uzoq muddat foydalanishdagi kapital boyliklarning qadrsizlanishi bilan belgilanadi;
innovatsion konsepsiya (SHumpeter, Mensh, Friman): uzun sikllarning shakllanishida etakchi rolni
1997-2008 yillarda jahon iqtisodiyoti moliya bozorlaridagi aktivlar bahosining asossiz o‘sishi, «spekulyativ ko‘piklar»ga bir necha bor duch kelgan bo‘lsada, xozirgi paytda ham ularni bartaraf etishning ilmiyamaliy usullari ishlab chiqilgan emas. Bundan tashqari, monetar organlarning aktivlar bahosining bunday asossiz o‘sishiga yo‘l qo‘ymaslik bo‘yicha strategiyalari masalasi nazariy jihatdan ham o‘z echimini topmagan. Iqtisodiy adabiyotlarda mazkur muammoga nisbatan ikki xil yondashuv mavjud.
Birinchi yondashuvga muvofiq, monetar organlar moliyaviy aktivlar bahosining maqsadli mo‘ljallarini (target) belgilamasliklari va fond bozoridagi faollikni kamaytirish uchun foiz siyosatidan foydalanmasliklari zarur. Fikrimizcha, spekulyativ ko‘piklarga qarshi choralar ko‘rish so‘zsiz makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda katta ahamiyat kasb etadi, biroq bu maqsadda foiz siyosatidan foydalanish pul massasini kamaytirish hisobiga yuz beradigan salbiy oqibatlarni ham keltirib chiqarishi mumkin. SHu sababli, spekulyativ ko‘piklarga qarshi kurashishda fond bozorini tartibga soluvchi organlarning faolroq bo‘lishi maqsadga muvofiq sanaladi.
Ma’lumki, fond bozoridagi spekulyativ ko‘piklar bank sektoriga nisbatan sezilarli darajada salbiy ta’sirni yuzaga keltiradi. CHunki garov ta’minoti sifatida olingan qimmatli qog‘ozlar bahosining pasayishi inqirozning yanada chuqurlashuviga sabab bo‘ladi. Qarzdorning bank oldidagi majburiyatlarini bajara olmasligi natijasida, mazkur qimmatli qog‘ozlarni fond bozorida sotish zarurati tug‘ilsa, bu, o‘z navbatida, qimmatli qog‘ozlar taklifining ko‘payishi va shuning asosida ular bahosining yanada pasayishiga olib keladi. Pirovard natijada, banklarning balansida yirik miqdordagi zararlar va uning orqasidan likvidlilik muammolari avj oladi.
Fikrimizcha, banklar tomonidan aktivlarni sekyuritizatsiyalashda muomalaga chiqariladigan moliyaviy instrumentlar, hosilaviy moliya instrumentlarining garov sifatida qabul qilinishiga nisbatan muayyan cheklovlarni o‘rnatish zarur. Masalan, aksiya va obligatsiyalarni garov ta’minoti sifatida qabul qilishga nisba tan zaxira talablari belgilanishi mumkin. CHunki fond bozoridagi spekulyativ ko‘piklarning bank tizimi barqarorligiga salbiy ta’sir qilishi tizimli risklarning kuchayishiga zamin yaratadi.