Mavzu: Bog’lovchilar. Bog’lovchilarning vazifasiga ko’ra turlari

Bol fe’li asosida vujudga kelgan bog‘lovchilar shart mayli yoki ko‘makchi shakliga ega: turkm. bols‘a, tur. olsun (ayiruv), gag. osa//osaydї (yoki), qirg‘. bolbas (agar), qoz. bolmasa, uyg‘. bolg‘ach (sabab bog‘lovchi), tuv. bolg‘ash, yoq. buolbakka (agar–inkor va zidlov bog‘lovchisi), chuv. pilinte, pulsan (agar) va hokazo.
Keyinchalik, tarjima, ikki tillilik va ko‘p tillilik ta’sirida sintaksisning rivoji natijasida boshqa so‘roq olmoshlari bog‘lovchilar va bog‘lovchi so‘zlar vazifasida qo‘llanila boshlaydi: ozarb. hachan, q.balq. qalay, gag. nasї (qanday), q.balq. qachan, gag. achan (qachon), qoz. keyde (ba’zan) va hokazo. Yangi bog‘lovchilar, shuningdek, so‘roq olmoshlari va boshqa so‘zlar birikuvidan yuzaga keladi: qoz. qansha…sonsha, qirg‘. qancha...oshoncho, qoz. qanday...sonday, uyg‘. qandaq...shundoq kabi.
Ko‘pchilik bog‘lovchilar ko‘rsatish olmoshlari negizida vujudga kelgan bo‘lib, ularning aksari alohida predmet ma’nosini bildiradi: ol, sol. Bu negizida vujudga kelgan olmoshlar ko‘p emas. Ol sermahsul bo‘lib, so‘z yasovchilarni, kesim affiksini qabul qilib, turli so‘zlar bilan birikib, teng va ergashtiruvchi bog‘lovchilarni va bog‘lovchi vazifasidagi so‘zlarni yuzaga keltiradi. Bunday jarayon turkiy tillarda ko‘p takrorlanmaydi. Sababi bu bog‘lovchilar har bir turkiy tilda mustaqil rivojlanadi: q.balq. alay (ammo), xak. alay (yoki), yoq. onon (shuning uchun), qoz. sondїqtan, qirg‘. oshonduktan, yoq. uonna (so‘ngra), xak. alay ba (yoki), qoz. alay de (baribir, ammo) kabi. Ayrim turkiy tillarda bog‘lovchilarning vujudga kelishi bir model va komponentlarning biri negizida paydo bo‘ladi: qoz., q.qalp. öytkeni, qirg‘. antkeni (shuning uchun). Boshqalarida qadimgi turkiy an’ana davom etadi: q.qalp., qoz. onuñ üshin, qar. anїñ üchün, ozarb. anun üchün, q.balq. anї üchün, qum. anu üchün, yoq. ol ihin...va hokazo. Ko‘rsatish olmoshlari negizida vujudga kelgan bog‘lovchilarda keyinchalik zaiflashuv kuzatiladi: qirg‘. oshontkenimenen, qoz. öytkenimen (qaramasdan) va hokazo. Keyinchalik, tarjima, ikki tillilik va ko‘p tillilik ta’sirida sintaksisning rivoji natijasida boshqa so‘roq olmoshlari bog‘lovchilar va bog‘lovchi so‘zlar vazifasida qo‘llanila boshlaydi: ozarb. hachan, q.balq. qalay, gag. nasї (qanday), q.balq. qachan, gag. achan (qachon), qoz. keyde (ba’zan) va hokazo. Yangi bog‘lovchilar, shuningdek, so‘roq olmoshlari va boshqa so‘zlar birikuvidan yuzaga keladi: qoz. qansha…sonsha, qirg‘. qancha...oshoncho, qoz. qanday...sonday, uyg‘. qandaq...shundoq kabi. Ko‘pchilik bog‘lovchilar ko‘rsatish olmoshlari negizida vujudga kelgan bo‘lib, ularning aksari alohida predmet ma’nosini bildiradi: ol, sol. Bu negizida vujudga kelgan olmoshlar ko‘p emas. Ol sermahsul bo‘lib, so‘z yasovchilarni, kesim affiksini qabul qilib, turli so‘zlar bilan birikib, teng va ergashtiruvchi bog‘lovchilarni va bog‘lovchi vazifasidagi so‘zlarni yuzaga keltiradi. Bunday jarayon turkiy tillarda ko‘p takrorlanmaydi. Sababi bu bog‘lovchilar har bir turkiy tilda mustaqil rivojlanadi: q.balq. alay (ammo), xak. alay (yoki), yoq. onon (shuning uchun), qoz. sondїqtan, qirg‘. oshonduktan, yoq. uonna (so‘ngra), xak. alay ba (yoki), qoz. alay de (baribir, ammo) kabi. Ayrim turkiy tillarda bog‘lovchilarning vujudga kelishi bir model va komponentlarning biri negizida paydo bo‘ladi: qoz., q.qalp. öytkeni, qirg‘. antkeni (shuning uchun). Boshqalarida qadimgi turkiy an’ana davom etadi: q.qalp., qoz. onuñ üshin, qar. anїñ üchün, ozarb. anun üchün, q.balq. anї üchün, qum. anu üchün, yoq. ol ihin...va hokazo. Ko‘rsatish olmoshlari negizida vujudga kelgan bog‘lovchilarda keyinchalik zaiflashuv kuzatiladi: qirg‘. oshontkenimenen, qoz. öytkenimen (qaramasdan) va hokazo.