Mavzu: epik janrlarda an’anaviy tasvir vositalari reja

MAVZU: EPIK JANRLARDA AN’ANAVIY TASVIR VOSITALARI


REJA:

1. 
   Epik asarlarga xos xususiyatlar.
   
2. 
   Epik asarlar taxlilida tafsilotning urni.
   
3. 
   Epik asarlarni taxlillashda timsollardan foydalanish imkoniyatlari.
   
4. 
   Epik asarlarni taxlil kilishda badiiy lavxadan foydalanish.
   
5. 
   Epik tasvir va badiiy taxlil tadrijidagi yangilanishlar.
   
6. 
   Dramatik asarlarning asosiy belgilari.
   
7. 
   Dramatik asarlar teatr va adabiyotga xos xususiyatlarning uygunlashuvi.
   
8. 
   Dramatik asarlarni taxlillashda suzning aloxida urnini kuzda tutish.
   
9. 
   Drama asarlari taxlilida saxnaviylikni xisobga olish.
   

Hayotiy kulamning kengligi, murakkab insoniy takdirlar, kaxramonlar ruxiyatidagi sanoksiztovlanishlar vokealar asnosida idrok etilishi lozim bulgan epik asarlarda taxlil xam uziga xostarzda amalga oshiriladi. Epik asarlarda kechinmalarning uzini, kayfiyatlarning ifodasiniberishdan kura, tuygularning paydo bulish jarayoni, ularning ildizlari kursatilishiga e'tiborkaratiladi. Epik asarlarda badiiy taxlil xam kulamdor, kup boskichli buladi. Epiklikning engasosiy belgisi: vokeabandlik va tasvirda tafsilot mavjudligidir. Kaysi janrda bulishiga karamay,epik turga mansub asarlarda personajlar ozdir-kupdir vokealar kuynida tasvirlanadi va ularningtabiatlari xodisalar tasviri asnosida namoyon bula boradi.
Epik asarda dramadagi singari makon va zamonda sodir bulgan vokealar aks ettiriladi. Epikasarning uziga xosligini ta'minlaydigan asosiy jixat unda bayoning tashkiliy urni muximligidaniboratdir. Nutk egasi, suzlovchi yoki bayonchi guyo oldin bulib utgan vokeani xikoya kilibberayotganday buladi va ayni vaktda yul-yulakay turli xolatlarni, personajlar kiyofasinitasvirlaydi, ba'zan izoxlaydi.Epik asarlarning, odatda, xajman yirikligi, kupincha, lirik asarlar singari bir zarb bilan ukibchikib bulmasligi, uning ta'sir kursatishi xam serkatlam ekanligi taxlilda e'tiborga olinishi lozim.Bu xil asarda tuygular okimi bir tarafga yunalgan bulmaydi. Unda tuknashuvlar, xis-xayajonlar,olkishu kargishlar, ma'kullashu inkorlar goyat sertarmok, kup farvaterli buladiki, taxlilchi ana shubadiiy okimlar orasida tadkikining kalavasini yukotib kuyishi mumkin. Epik asarlarni taxlilkilishning uziga xosligini keltirib chikargan omillar ayni shu xajm va kulamdir. Lirik asarlardamuallif xissiyotini yashirib utirmaydi, butun asar fakat tuygular junbushiga kuriladi, kechinmalarkanchalik kuchli va ularning ifodasi kanchalik yorkin bulsa, lirik asarlardan chikadigan badiiyma'no xam shunchalik salmokli buladi.Epik asarlarda esa, muallif tuygusi xam, lirik asarlarda mutlako bulmaydigan personajlarkechinmalari xam, kupincha, ochik xolda kelmaydi. Bu xil asarlarda xissiyot vokealar ka'rigaberkitilgan buladi. Kaxramonlarni vokelar ogushida kursatish xususiyati epik asarlarda insoniykechinmalarni tafsilotlar tasviri zamiriga joylash imkonini beradi va ukuvchidan bu sezimlarniilgab olish talab kilinadi. Taxlilchi uz mushtariylarida ayni shu malakani - epik asar zamiridagibadiiy ma'noni ilgay olish va mantikiy xulosaga kela bilishni shakllantirishga intilishi, engmuximi, asarning xayotiy va badiiy ma'nosini kashf eta olishi kerak.Boshdanok kat'iy xukm tarzida ta'kidlab aytish kerakki, taxlillanadigan asar kanchalik yirik,vokealar tasviri kanchalar serkatlam, personajlar soni nechoglik kup bulmasin, taxlil mobaynida asarlarning mazmunini suzlab berish mumkin emas. Buning ikki sababi bor. Birinchidan,taxlilchi kanchalik maxoratli bulmasin badiiy asarni adibning uziday aytib berolmaydi va buningzaruriyati xam yuk. Chunki matn bilan tanishganlar uni bilishadi. Asarni ukimaganlargamatnning tarovatini bir kadar yukotib xikoya kilib berishning foydasi yuk. Negaki, bundaasarning uzi emas, uning suyaklari, skleti yetib boradi, xolos. Taxlilchi nechoglik urinmasin, uayni asarni bitgan yozuvchi bulolmaydi. Ayni asarni yorug olamda ayni shu yozuvchigina yozaoladi. Taxlilchi asar mazmunini xikoya kilishi orkali asardagi kizikarli vokealarni berishimumkindir, ammo insoniy xarakterlarni, kechinmalarni, xissiyotlarni, ularni tugdirgan ochik yashirin sabablarni yetkazolmaydi. Tekshirilayotgan asar mazmunini suzlab berish mumkinemasligining ikkinchi sababi matn taxlil kilinmay, asarning barcha unsurlari badiiy elakdanutkazilmay turib, uning zamiridagi estetik ma'no noma'lumligicha kolaveradi.Epik asarlarni taxlil kilishda uning xajmi tasvirning murakkablik darajasi xisobga olingan xoldaish kuriladi. Xajm takozo etsa asarni badiiy taxlilning avval aytilgan uch usulidan birini yokibarini kullagan xolda tekshirish zarur. Mabodo, taxlillanadigan asar juda yirik bulsa, taxlilchi,albatta, asarning eng kizikarli, muxim bir kator intellektual-estetik operatsiyalar amalgaoshirilmasa, anglash mushkul bulgan jixatini tekshirishi lozim. Buning uchun asarning umumiytirik vujudiga daxl etilmagan xolda u badiiy ma'noli kismlarga ajratib olinishi lozim. Bundaukuvchi dikkatini uziga beixtiyor tortadigan, personajlar tabiati yorkin namoyon buladigan,muallif maxorati kuzga balkib tashlanadigan, kaxramonlar ruxiy dunyosi burtik aks etgan urinlarnazardan kochirilmasligi kerak.Badiiy taxlilda matndagi muxim jixatni nomuximdan ajratish, asar personajlariga jonlibulingandagina timsolning uziga xosligi, adibning san'atkorligi namoyon buladi. Kupincha,tadkikotchilar epik asarlardagi kaxramonlardan, avval boshdanok goya kidirishga tutinishadi vashu bois turli asarlardagi mutlako boshka-boshka personajlar ikki tomchi suvday bir xil baxooladi, birday talkin etiladi. Chunki goyalar uxshash buladi, bir xil goyalar xam kup, lekin cheksizolamda bir-biriga tulik uxshash bulgan ikki kishi yuk. Badiiy asar va undagi kaxramonlar tasviriesa, ayni shu uxshamaslikning, uziga xoslikning badiiy ifodasi sifatida paydo bulgan xodisalardir.Shuning uchun xam adabiyotshunoslik amaliyotida Yulchi va gofir, Jamila va Gulnor, Saida vaZaynab, Otabek va Anvar, Kumush va Ra'no timsollariga uzok vakt mobaynida bir xil baxo beribkelingan. Bunga sabab adabiyotshunoslar bu kaxramonlarga individual kiyofaga ega jonli odamsifatida yondashmaganlar va ulardan fakat goya kidirilib, ijtimoiy xulosa chikarishgaurinilganligidir.Epik asarlarni taxlil etishning ususllari juda kup va tekshirilayotgan epik asar kancha bulsa, taxlilxam ushancha uziga xosliklarga ega bulaveradi. Adabiy taxlilda biror kuyushkonni yasab olib,xar doim shundan foydalanaman degan mutaxassis xato kiladi.Epik asar urganilayotganda personajlar xatti-xarakatlari uning xarakter mantigiga muvofikkelishi yoki kelmasligi muammosi taxlilning markazida turishi kerak. Ya'ni epik asar taxlilkilinayotganda, obrazlarning gap-suzlari, kiliklari, fikrlari ularning sa'jiyalariga muvofikligi,ruxiy jixatdan asoslanganligiga e'tibor kilinishi va asarning asl kiymati ana shulardan keltiribchikarilishi lozim. Epik asar taxlili fakat mantikiy operatsiyaga aylanib kolmasligi, balki xamishaasardan guzallik topishga intilish dikkat markazida turishi joiz. Nasriy til jozibasini, turli-tumanbadiiy vositalar tufayli tugilgan estetik mu'jizalarni paykaydigan va shundan lazzatlanadigan,xamda shu lazzatning manbaini tushunib va tushuntirib berish kishi ma'naviy yuksalishidabekiyos axamiyat kasb etadi. Epik asarlar taxlilida bdiiy shartlilik, obrazlilik, olamni uzgachaestetik nazar bilan kurish mumkinligi xamisha kuzda ttilishi mushtariylarni xilma-xil ijodiyyunalishdagi, turli janrlardagi badiiy xodisalarni kabul kila bilish va sal san'at asarlarini suyukommabop bitiklardan ajrata olishga urgatadi.Aytilgan fikrlarni taxlilning amaliyotiga doir biror misol bilan mustaxkamlash maksadgamuvofikdir. Chunonchi, adib Abdulla Kaxxorning 20 asrning 30-yillaridan buyon tekshirilib,taxlil etilib kelayotgan "Ugri" xikoyasi misolida nazariy fikrlarning amaliy isbotini kursatishma'kul buladi. Bu asarni tekstual taxlil kilish kuprok samara beradi. Negaki, xajman mu'jaz buxikoyada badiiy maksadga xizmat kilmaydigan, personajlar tabiatini ochishga karatilmagan bironta suz xam uchramaydi. Binobarin, asarda nomuxim, ikkinchi darajali badiiy unsurning uziyuk.
Kambagalda kanday mulk bulishi mumkin? Bola-bakrasi bilan yashab turganva "bir kop somonu bir arava kamishdan" bino bulgan uyda! Yomon bulsa-da, boshpanasidanajralgan odamning axli ayoli dod solishi tabiiy. Bu xil dodlashlar tez-tez ruy berib turgani uchunxam, odamlarning kulogi urganib kolgan. Xikoyada: "Ammo kampirning dodiga odam teztuplandi",- deb ta'kidlanadi. Uylab kurish kerak: Nega? Chunki bu uydan shu paytgacha dodovozi chikmagan, xar xolda cholu kampir bir-birlarini tushunib kolishgan, uy uzlariniki, xukizlarixam bor edi. Xech kutilmaganda, kampirning dod solishi, odatdagi ovozlarga "begona"tovushning kushilishi atrofdagilarni befark koldirmasligi anik.
Xikoyaning shu jixatlari ilgabolinsa, undan kutiladigan estetik samaradorlik ortib boraveradi.Xikoyadagi Kobil bobo xolatini xam ichdan xis etishga urinish lozim. Bunda xam eng yakin asos- badiiy matn. Tasvirga e'tibor karatilishi kerak: "Kobil bobo yalang bosh, lang oyok, yaktakchanogil eshigi yonida turib dag-dag titraydi, tizzalari bukilib-bukilib yetadi, kuzlari jovdiraydi,xammaga karaydi, ammo xech kimni kurmaydi". Agar Kobil bobo xolatini ichdan xis etilmay,shunchaki ukib yoki eshitib ketilaversa, matn kudrati anglanmay kolaveradi. Kandaydir birodamning kiynalganligini axborot sifatida bilib kuyish - boshka-yu, usha odamning xolatigatushib, u kechirgan tuygularni ichdan xis etish - boshka. Shuning uchun xam Kobil boboxolatidagi xech bir chizgi nazardan chetda kolmasligi kerak. Nega Kobil bobo yalang bosh,yalang oyok, buning ustiga yaktakchan? Shu urinda "yaktakchan" suzi mamlakatimizning turlimintakalarida turlicha tushunilishiga e'tibor karatilishi lozim. Toshkent va Fargona tomonlardayashovchi axolining aksari kismi uchun "yaktakchan" degani yaktaksiz demakdir. Kolganmintakalardagi kishilar uchun esa fakat yaktakda mazmunini anglatadi. Adib kaysi xolatni kuzdatutganligini badiiy vaziyatni anglab yetishiga karab xar bir ukuvchi uzi xal etadi. Kariyalarimizxozir xam bosh yalang yurishni odobsizlik deb bilishadi. U paytlardaku yalang boshlik boribturgan shakkoklik xisoblangandir. Xikoyadagi bobo esa yalang bosh, yalang oyok ekani kamlikkilganday, el kuziga yaktaksiz kuringanini kanday izoxlash mumkin? Bu savollarga javob toppish uchun e'tibor kaxramonlarning tashki xolatini taftish kilishdan ichki dunyosini tekshirishgayunaltirilishi kerak. Cholning tizzalari "bukilib-bukilib" ketishiga sabab nima? Bu suzning ikkimarta yozilganligiga dikkat kilish kerak. Chol nega "dag-dag" titraydi? Xavoningsovukligidanmi, yaktaksizligidanmi yoki boshka ichki sabab bormi? Adibning: "...xammagakaraydi, ammo xech kimni kurmaydi" tarzidagi ta'kidini kanday tushunmok kerak? Boboningkuzlari xirami yoki kutilmagan baxtsizlik uning kuz oldini korongulashtirdimi? Uzi aslida,cholning kuzi xiralashdimi yoki akli?Taxlil kamroviga ellikboshini xam olish lozim. Burunsizligi, ovozining pangligi tufayliboshdanok yokimsiz bulgan ellikboshining dabdurustdan boboni sensirab: "Xukizing xechkayokka ketmaydi, topiladi!" - deya karomat kilishi kishidagi noxush taassurotni yanadakuchaytiradi. Agar estetik nishon tugri olinsa, asarda juda nozik ishoralar borligini kurish,ularning tagiga xam yetish mumkin. Ellikboshining ugri teshgan yerni nima sababdan ikki bortaftish kilgani, kayta-kayta sinchiklab tekshirgani, xatto ustunni xam kimirlatib kurganiniizoxlash zarur. Sal e'tibor kilgan kishiga bu xarakatlar tagidagi garaz kurinib turibdi. Ellikboshiuzini ugrini topishga astoydil urinayotgan kishi kilib kursatmokchi, cholning ishonchini kozonib,undan biror narsa undirmokchi. Lekin Kobil bobo bu garazni sezmaydi. Chunki kutilmaganbaxtsizlik uning keksa aklini yanada xiralashtirib kuydi. Shu vaktga kadar karaxt bulib yiglamayturgan Kobil boboning ellikboshi xukiz topilishini ishonch bilan aytganidan keyin yiglabyuborganligi sababini anglatish kerak. Bu xakda bosh kotirish kishida boshka insonni tuyish,uzgani tushunish malakalarini shakllantiradi. Ellikboshining keyingi xarakatlari uning kandayshaxs ekanligini yanada yakkol kursatadi: "Yiglama, yoiglama deyman! Xukizing okposhsho kulostidan chikib ketmagan bulsa topiladi". Ellikboshining keksa odamga, buning ustiga, kulfatgayulikkn yon kushnisiga nega bunchalik dagdaga kilayotgani xakda uylab kurish kerak. Ellikboshiboshiga ish tushgan kishiga yordam berishni emas, balki undan biror narsa undirib kolishniuylaydi. Tugri gapni tugrilikcha aytsa, avvalo, nimadir kilish kerak buladi, ikkinchidan, poraolish mumkin bulmay koldi. Ta'maning yulini yakinrok kilish va cholni xukizi topilishiga kuprokishontirish uchun esa uni sensiraydi.Manfaatga kul bulgan odam imondan ayriladi. Kishi uz manfaatining yugurdagiga aylanibkoladi. Bosgan, xatto bosmagan kadamidan xam foyda chikarishga urinaveradi. Bu yulda insof,shafkat singari tuygulardan ayriladi. Shu bois: "Xukizing ok poshsho kul ostidan chikib ketmaganbulsa topiladi",- deb cholni masxaralagan ellikboshi xech narsa kilmay turib, pora olishdantortinmaydi. Taxlil kiluvchi ellikboshining suzlari zamiridagi masxaraomuz ma'noga e'tiborkaratishi shart. Aks xolda, ellikboshining kiyofasi tulik anglashilmay kolishi mumkin. "...Okposhshoning kul ostidan chikib ketmasa" topiladigan xukizni izlash ellikboshining xayoliga xamkelmaganligin sinchkov ukuvchi taxlil maromidan sezib olishi kerak. Ugri xukizni guyo chet elgaolib ketishi mumkinday. Afgon yerlaridan to Xitoy mulkigacha bulgan bepoyon xududda bulsa,topaman, deyish, kariyani masxaralashdan boshka narsa emasligi anglashilishi zarur. Bu xolellikboshi ma'naviyatining kanchalar kurum bosganligini kursatuvchi dalildir.Endi kitobxonlar dikkati olingan pora evaziga ellikboshi kuradigan tadbirning nechoglik bema'niva nokerak ekanligiga karatish zarur. Choldan oladiganini olgan ellikboshi xukizning yukolganixakida: "betuxtov aminga xabar kilaman",- deb va'da beradi. Anchagina pul xisobiga kilmokchibulgan ishi keraksizligi oldindan ayon tadbir bulsa-da, u xatto shuni xam bajarmaydi. Xush uxolda ellikboshi aminni tilga olganligining sababi nimada? Buning sababi shundaki, amin xamturalik zanjirining muxim xalkalaridan bulib, boshiga ish tushgan ximoyasiz bechoralar uni xambokishlari darkor edi.Aminni xukizi yukolganidan uzi xabardor kilish va undan: "betuxtov pristavga xabar kilaman",-degan goyat "kimmatli" va'dani olish uchun Kobil bobo aminga xam pora beradi. Daxshatlisishundaki, oxir okibatda pristavga xam boboning uzi xabar yetkazadi va jabrlanganligini aytibyordam surashning uzi uchungina xam urislardan chikkan katta amaldorga, xam uning"uzimizniki" bulgan tilmochiga pora berishga majbur buladi. Pristavning kurgan chorasi esa,ellikboshi va aminnikidan xam garoyibrok, ya'ni "aminga bor",- deyishdangina iborat. Insonkadri toptalgan, sha'ni, xukuki oyok osti kilingan xolatning shafkatsiz realistik manzarasi kishikalbini iztirobga tuldiradi. Nega bu odamlar bu kadar yuzsiz? Porasiz-ku kimir etmas ekan, jillakursa, pora olishgach, xarakat kilishni ep kurishmaydi. Xech kanday ish kilmay turib, birovdanta'ma kilishdan xijolat bulmasligi sababi nimada? Badiiy taxlil natijasida kishini shu xildagi uylarbezovta kilsa, komil shaxsni shakllantirish jarayoni boshlangan buladi. Ukuvchilarda ojiz,
karshilik kursata olmaydigan, xakkini ximoya kila bilmaydigan odamlarni inson katoridakurmaydigan noinsof kimsalarga nisbatan nafrat uygonishi, bechoralarning xolatini tushunishxislatining paydo bulishi badiiy taxlil uchun yuksak natijadir.Amin bilan Kobil bobo orasidagi munosabat atroflicha taxlil kilinishi kerak. Arzga kelgan cholnikuribok "ogzini ochmay kekirgan, sung bakbakasini selkillatib kulgan", xukizni atay sigir debcholni masxaralagan, "yukolmasdan oldin bormidi", "Birov olib ketsa kaytib kela ber, debkuyilmagan ekan- da!"- deya kariya ustidan ochikchasiga kulgan, Kobil bobo oldida"chinchalogini ikkinchi buginigacha burniga" tikkan, sung usha "chinchalogini etigining tagigaart"gan, xech tortinmay bobodan pora ta'ma kilgan amin kiyofasidagi belgilarni butun daxshati,bor xunukligi, butun murakkabligi bilan xis etgan kishigina Kobil bobo fojiasini chukur anglaydi.Uylab kurish zarur: amin xamisha xam uzini shunday tutarmikin? Aminning uz chirkin kiyofasinibu kadar yashirmayotganligiga sabab nimada? Extimol, jazosizlikdadir?
Boboni amin odam urnida kurmaganligi uchun unga bir xayvon yanglig munosabatda buladi. Kariyadan uyalishnixam lozim topmaydi. Uni uyalishga arzimaydi deb xisoblaydi. Shu bois chinchalogini burnigatikadi, kologini etigining tagiga artadi. Kanchalik befarosat va tarbiyasiz bulmasin, amin boshkakishining oldida shu jirkanch kiliklarni kilmagan bulardi. Kobil bobo oldida esa bemalolkilaverish mumkin. Chunki uningcha, bobo inson emas. Inson bulmagan maxlukdan esa uyalibutirilmaydi. Kadimgi Yunonistonda azamat va devkomat gladiatorlar bekalarini xammomga olibkirib yuvintirib kuyishgan. Soxibjamol bekalar kullardan uyalishni xayollariga xamkeltirmaganlar. Chunki uyalish insonga xos bulganidek, fakat insondan uyalinadi! Kul esa odamemas! Aminning Kobil boboga munosabatida ana shu xolat belgi beradi.Amin nechoglik yuzsiz bulmasin unda baribir kandaydir uzbeklik unsurlari saklanib kolgan.Kobil bobo ilojsizlikdan, xurligi kelganidan, masxara bulayotganidan alam kilib yoiglasa,"yiglama" deya olmaydi, lekin "yoiglamang" degisi xam kelmaydi. Shu bois "yiglanmasin" deyavaziyatdan chikadi. Xikoyanavis timsollar tabiatidagi eng mayda xolatlarni xam bexato ilgayoladi va maxorat bilan aks ettira biladi. Ellikboshi Kobil boboga ta'sirini utkazish, yolgonigaishontirish uchun oldin unga sensirab gapiradi. Oladiganini olib bulgach esa, doimgiday sizlabmuomala kilaveradi.Epik asarlarning shu yusinda amalga oshirilgan taxlili uning zamiridagi xayotiy, badiiy mantiknitularok ochish va matnning estetik jozibasini tuyish imkonini beradi.
Bu esa millatdoshlarimizma'naviyatini ezgu xislatlar bilan boyitishning eng samarali vositasidiri.Aslida dramatik asarlar taxlilixam xuddi epik va lirik turdagi asarlarni taxlil kilishga judaxam uxshab ketadi. Ammo dramatik turdagi asarlar fakat ukish uchun emas, balki asosankursatish, namoyish etish uchun xam yozilganligi sabab teatrga xos xususiyatlar xisobga olinishi,ya'ni yaratilayotgan vaktidayok asarning spektaklga aylanishi kuzda tutilishi joiz. Dramatikasarlar taxlili uzgacha sinchkovlikni talab etadi. Aslida suz va teatr san'atlarining omuxtasibulmish dramani ukish, idrok etish xamda taxlillash uchun muayyan darajada kushimcha zurikishlozim buladi. Kaxramonlar va ularning tuygulari, insoniy sifatlari xakida muallifningxarakteristikasi bulmagan sharoitda asar kaxramonlari xolati, ruxiyati va shaxsiyati borasida fikryuritish, muayyan xulosalar chikarish katta akliy kuvvat takozo etadi.Drama asarlari taxlilida asosiy e'tiborni kaxramonning sa'jiyasini ochishga karatish lozim.Negaki, xar bir dramatik kaxramon tabiati yuzasidan ularning uz suzlari, xatti-xarakatlariorkaligina fikr yuritish mumkin, bu ishda boshka adabiy turlardagi singari muallif yordamberolmaydi. Dramatik asarlarni tulakonli taxlil etish uchun teatr san'ati koidalaridan xamxabardor bulish zarur.Dramatik asarni taxlilga jalb etishda tadkikotchi bir kator kiyinchililarga duch keladi. Avvalo,dramatik asarning ukilishi boshka turdagi asarlardan tubdan fark kiladi va muayyan nazariytayyorgarlikni talab etadi. Shu xildagi tayyorgarlik yukligi uchun xam ishilar kupincha dramatic asarlarni ukimaydilar. Bordi-yu, saxna asari ukilgan takdirda xam uni idrok etish, uningzamiridagi badiiy ma'noni topish oson kechmaydi. Chunki drama asarida muallif mutlako ishtiroketmaydi, uning pozitsiyasi biror yul bilan bayon kilinmaydi va asarda ruy berayotgantuknashuvlarni ma'naviy jixatdan baxolash xamda undan estetik xulosa chikarish kitobxonningxayot tajribasiga, intellektual darajasiga, ma'naviy sifatlariga boglik bulib koladi. Murakkablikyana shundaki, drama asarlarida vokea xam, tuygu xam yetakchi bulmaydi. Bu xil asarlardaxarakter asosiy urin tutib turadi. Chunki dramatik turdagi asarlar kanday janrda bulishidan kat'I nazar dramatizmga - ruxiy xavotir shiddati tasviriga kurilgan buladi. Dramatik asarda kaxramonuchun xayot-mamot axamiyatiga ega bulgan kandaydir bir narsaning kuldan berilishi yoki amalgaoshmay kolishi xavfi tasvirlangan bulishi kerak. Ana shundagina dramatik asar yuzaga chikadi.Taxlilda ushbu nazariy talabga aloxida axamiyat berish lozim buladi.Dramatik turdagi asarda kaxramon nutki xal kiluvchi axamiyat kasb etadi. Negaki, muallif bayonkilishi xam, munosabat bildirishga xam, tasvirlashga xam xakli bulmagan ushbu adabiy turdanutk deyarli barcha vazifani uz zimmasiga oladi. Monolog shakli bilan tomoshabinlarga, dialogtarzida saxnadosh sheriklarga murojaat kilishning, vokealar rivojining, xarakterlar ochilishiningvositasi buladi. Shuning uchun xam dramada nutk aloxida bir badiiy kuvvatga ega buladi. Taxlilmobaynida shu xolat xisobga olinishi lozim. Dramatik nutkka doir yana bir jixat shundaki,dramatik asar tili, albatta, bir kadar kutarinki, aytilishi jarangli, eshitilishi anik bulishi lozim.Chunki u saxnada kuyilishi zarurligi, tomoshaxonaning turli burchaklarida utirganlargaeshitilishi uchun shunday xususiyatlarga ega bulishi joiz. Dunyodagi barcha dramatic kaxramonlarning bir kadar sun'iyrok tilda suzlashi va L.Tolstoy tomonidan tankid kilinganligisababi shunda. Drama kaxramonlari kuyuk tuygular, xissiyotlar buroni ogushida yashaydilar,kuchli tuknashuvlarni boshdan kechiradilar, keskin va ta'sirchan tilda sulashadilar, xar kandayvokea-xodisaga keskin va kutilmagan munosabat bildirishga moyil buladilar. Xuddi shundayjixatlarni bilgan va xisobga olgan taxlilchigina dramatik turdagi asarlarning magzini chakaoladilar.Yana bir muxim jixat shundaki, dramatik asarni taxlil kilish boshka-yu, shu asosda uynalganspektaklni taxlil kilish tamomila boshka narsadir. Chunki suz san'ati namunasi bulmish dramaspektaklga aylangan teatr san'ati namunasiga evriladi va usha san'atning koidalariga muvofik yashay boshlaydi. Rejissura, dekoratsiya, aktyorlar maxorati drama muallifining badiiymaksadini tamomila uzgartirib yuborishi mumkin. Chunonchi, B.Yuldoshev rejissyorligidakuyilgan "Otello" spektaklida Afzal Rafikov uynagan Yago roli bosh kaxramonga vaspektaklning uzi yovuz ruxning iztiroblari va kiynalishlari namoyishiga aylanib ketgan. Ijromobaynida drama matnidagi barcha nozikliklar yukolib ketishi mumkin bulganidek, kuchli ijrotufayli urtamiyona bir asar tomoshabinda yuksak taassurot koldirishi xam mumkin.Agar dramatik turdagi asarlarning shu jixatlarini xisobga olgan xolda ish yuritilsa, juda ta'sirchantaxlil kilishga erishiladi. Fakat, bizning nazarimizda, drama matni bilan tanishishdan oldindramatik asarga xos saxna, parda, kurinish, monolog, dialog, lukma, remarka, prolog, epilogsingari saxnaviy tushunchalar tugrisida tulik nazariy ma'lumotga ega bulish kerak. Negaki, shuxildagi nazariy ma'lumotsiz saxna asarini tushunib xam, taxlil kilib xam bulmaydi.Dramatik asarning yana bir uziga xos jixati shundaki, drama badiiy xodisa xayot xodisasigaaylangan, kishining sezgi a'zolariga bevosita ta'sir etish kudratiga ega bulgan yagona adabiyturdir. Dramada kaxramonlar xarakteri vokelik tarzida, tomoshachining kuz oldida namoyonbuladi va kuchli ta'sir utkazadi. Shuning uchun xam drama asarlarini taxlil kilish anchaginamurakkab yumushdir. Kuchli insoniy xarakterlar, tuknashuvlaridan ut chaknaydigan xayotiyziddiyatlarning asosini topish, pesa kaxramonlari ruxiy tulgoklari bilan tanishtirish orkali kishidainsoniy pozitsiya va ma'naviy kadriyatlar tizimi shakllantiriladi.Kishidan ma'lum darajada xayotiy va madaniy tajriba bulishi, intellektual tayyorgarlik talabkiladigan dramatik asarlar bilan yoshlar kancha erta tanishsalar va ulardan tezrok baxramandbulishsa, ularning ma'naviyatini shakllantirish jarayoni shunchalik muvaffakiyat bilan boradi.Ayrimlar goyat murakkab tuygular, chigal insoniy takdirlar tasvirlangan "Shox Edip", "KirolLir", "Mirzo Ulugbek", "Abulfayzxon" singari asarlarni idrok etish mushkul, ulardagi badiiyma'noni, odamzotning ulkan dardlarini, iztiroblarini tushunish kiyin deyishadi. Bu xildagi"mexribonlik" odamni nafakat aklan, balki ma'nan xam yalkov, tanbal kilib kuyadi. Agar odamuz vaktida xissiy tarbiya kurmasa, tuygulari kamol toptirilmasa, un turt yoshida xam, kirk turtyoshida xam insoniy tuygulardan, murakkab kechinmalardan bexabar yashab utaverishi mumkin.Fikr kilish, xis etish, tuyish xam boshka xar kanday insoniy kunikma va malakalar singariyoshlikdan shakllantirilishi lozim.Masalan: "Shox Edip" tragediyasi vokealar tragediyasi emas, insoniy xarakterlar fojeasidir.Muallif asarda nima buladi degandan kura, kanday buladi degan savolga javob berishga kuprok e'tibor bergan. Tragediya boshdan-oyok kismatning kudratini, takdirning inson ustidan cheksizxukmronligini namoyish etuvchi vokealar asosiga kurilgan bulsa-da, Sofoklning bemisl maxoratitufayli asarda katnashgan xar bir kaxramon pesa davomida uzining chinakam kiyofasini tulikkursata oladi. Jaxon adabiyotida Edip singari iztiroblar kiynogini tortgan, uziga boglik bulmaganxolda gunoxlar batkogiga botgan va shu bois kechirgan azoblarining darajasi yanada balandbulgan boshka kaxramonni uchratish kiyin. Fojiadagi iztiroblar silsilasining daxshatli tomonishundaki, asardagi kaxramonlar bilib kilgan gunoxlari uchun emas, balki kismatlari shundokligiuchun azoblarga giriftor etiladilar. Sofokl uchun gunoxning kim tomonidan, nima uchun vakanday amalga oshirilgani emas, balki kilingan gunox va unga yarasha ajr masalasi muximdir.
Dramaturg inson va kismat munosabatlarini kursatish jarayonida xar bir aloxida insonning uztakdiri bilan uziga xos tarzda, ma'naviy dunyosiga loyik darajada uchrashganini xakkoniy aksettirna bilgan. Bilib-bilmay gunoxga botildimi, undan tozalanish uchun xarakat kilish jarayonidaxar bir kaxramon uziga xos yul tutadi va shu tarzda uzining insoniy sifatlarini namoyon etadi.Tragediya markazida turgan Edip - azaldan bezovta va gamgusor kalb soxibi. U xech kachonsha'niga dog tushiradigan ish kilmagan va shu bois: "Mening dilimdagi mudom tilimda",-deyishga xakli. Uzga yurtdan kelib, takdirning xoxishi va uzining tadbirkorligi tufayli bu yurtgaxukmdor bulgan Edip konuniy shox Lay ulimda uzining ishtiroki bulishi mumkinligini xayoligaxam keltirmaydi. Shuning uchun xam marxum Lay tomonidan noma'lum kotilga karshi:"Mayliuzim bulay xuntalab ugli",-deydi. Shunday odamga avliyo Tiresiyning: "Yurtga bu ofatnikeltirgan - sensan", degan da'vasi daxshatli adolatsizlik bulib tuyulishi tabiiy, albatta.Sofokl badiiy tasvir tarixida birinchi marta peripetiya deb ataluvchi usuldan foydalanadi vayuksak badiiy natijaga erishadi. Badiiy asar kaxramonlari xarakatlarining ular istagiga mutlakozid natija berishi tasviri usuli peripetiyadir. Edip Layning xalokatiga chindan xam alokasiyukligini isbotlashg, uziga nisbatan ayrimlarda paydo bulgan shubxani yukotish uchun kilgan xarbir xarakati, aksincha, uzining xam gumonini kattalashtirib kotilligini ayonlashtirib boraveradi.Iokasta tilidan Layning chorraxada uldirilganini eshitganda, Edip kungliga shubxa urugi tushadi.Vokealarning bundan keyingi rivoji mazkur shubxa urugining tez kukarib, mevalar berishigaimkon yaratadi. Kutilmaganda, uzining Lay kotili ekanini bilib, ayovsiz itirob iskanjasida kolganEdip boshiga togdan xam ogir falokat yogiladi: u uz otasini uldirgan padarkush, uz onasigauylangan zinokor va undan farzandlar kurgan badbaxt kimsa ekan!Ayni Edipning, bir zamonlar Fivani balolardan xalos etgan shoxning gunoxlari tufayli yurtgaofat yogilishi va ofatlar sababchisini izlayotgan kishining uzi sababchi bulib chikishi tasviriasnosida Edip shaxsiyatiga xos yorkin va guzal jixatlar inkishof etiladi. Edip shaxsiyatiga xosyorkin jarayonida vaziyatning ogirlashayotganini, xakikatning oydinlashuvi uning zararigaxizmat kilishini bilsa-da, Edip chuponga: "Evox, sen aytishing, men tingldashim shart",-deydi.Bu urinda Edip takdir karshisida ojiz, lekin insof va adolatga sodik kuchli shaxs sifatidagavdalanadi. Uning xar bir gapi kanchalik azoblanayotganligini yorkin kursatadi. Shoxning xayotyullariga kiritgan xar bir aniklik uning yuragiga kadalgan xanjar kabi ta'sir etishi va uningdaxshatli ogrigi juda ishonarli tasvirlangan.Edip - uzini ayaydigan kishi emas. U - uzlikni yenggan, manfaatidan ustun tura biladigan buyukinson. Ayni vaktda, Edip - tirik odam.
Oddiy banda. Shu bois kurkadi, ikkilanadi. ShoxningIokastaga karata: "Shubxam borki, avliyo kur emas", "Kur - kaman, ortikcha gapirvordim",-deyakilgan ikrorlarida uning shu xislatlari namoyon buladi. Edip shaxsiyatiga xos yetakchi fazilatlar:xalollik va vijdonlilik. Tabiatidagi boshka sifatlar uning shu fazilatlariga tobs. Shuning uchunEdip shiddat bilan uzini fosh etuvchi xakikatning tagiga yetadi. Bu xakikat - ulimdan-da ogir,sharmandalikdan-da kir. Edipday inson shu xolat bilan kelishishga majbur. Buyuk sanaluvchiinsonning nakadar ojiz ekani mazkur xolat tasvirida butun ayanchli jixatlari bilan namoyonbuladi:
Tamom, bari ayon! O, yorug jaxon,
Sunggi bor kurmokda kuzlarim seni,
Xayot - xarom, nafas - xarom, nikox - xarom menga,
Konga bulganganman, jirkanchman, jirkanch!
Xakikat onlarinining butun daxshati uzining nixoyasiz zalvori va cheksiz kulami bilan kishinibosadi. Edip - yirik shaxs. Shu bois xam uzini gunoxiga yarasha jazolay oladi. Kismat tufaylikilingan gunox uchun uz ixtiyori bilan ajr beradi: kuzlarini kur kiladi! Jazoning salmogi xamgunoxning kulamiga yarasha. Edip tushgan sharoitda ulish - kutulish, yashash - jazo demak.Azob insonni gussaga olib keladi, gussa chekish poklanish yulining boshlanishidir. Edip adoksiz
poklanish sari yul oladi. Edipning uziga bergan jazosi laxzalik karor natijasi emas. Xalol vavijdonli odam akli va tuygularining xukmidir:
U dunyoda otam-onam yuziga
Kanday bokdim - kuzlarimni uymasam?
Badbaxt onam mendan tukkan bollarga
Kanday bokdim - kuzlarimni uymasam?
...Yurtga konli dog tushirgan kotilni
Yuk kilishga uzim farmon berganman.
Endi esa fukaroning kuziga
Kanday bokdim - kuzlarimni uymasam?
Yuk! Bu xam kam. Kulim bulsa bakuvvat...
Kulogimning pardalarin yirtardim...
Edip kiynoklardan zorlanmaydi, yengillik bulishini xayol xam kilmaydi. U - sunggi damgachayurt kaygusi bilan yashay oladigan inson. Shu sabab oxirgi damda:
Men badbaxt boshimni olib ketaman,
Toki xudolarning kaxru gazabi
Yurtimga yogilmasin, - deya fivaliklarni ofatlardan xalos etishga urinadi.Asardagi boshka kaxramonlar xam fojianavis tomonidan juda puxta ishlangan. Xususan, Iokasta,Kreont, Tiresiy obrazlari badiiybarkamolligi tufayli xanuzgacha xam estetik kimmatini yukotmaykelmokda. Iokasta - avvalo ayol. Onaga, ayolga, xotinga xos barcha xususiyatlar unga xambegona emas. Iokasta xam xamma ayollar singari, avvalo, ruzgorining tinch, yakinlariningbetashvish bulishini istaydi. Uning uchun oliy xakikatga yetishdan kura, oila butunligini saklabkolish muximrok. Elchi bilan Edipning suxbatidan erining aslida kim ekanini erkaklardan oldinrok sezib kolgan farosatli Iokasta: "Bari bir emasmi? Muncha yonmasang...", - deya iltijokiladi. Eriga karata: "Bilmaganing yaxshi zotingni, shurlik!" - deb yozgirganda xam, butunxakikatni bilgach, sir bermay, Edip va elchi yonidan ketib kolganida xam chinakam ayol, oilasitinchini ulaydigan mexribon xotin sifatida namoyon buladi. Uz ugliga xotin bulganini, bolasidanfarzandlar tukkanini bilgan Iokasta bir ayol kilishi mumkin bulgan ishni kiladi: uzini osadi!Iokasta shaxsiyati Edip shaxsiyati singari kulamdor emas. Shu bois xam u Edip singari chorakurishi yoki sunggi damda yurt tashvishini uylashi mumkin emasdi. Sofokl bu xolni buyuk
san'atkorlik bilan ifoda eta bilgan.Dramaturg kaxramonlari ruxiyatini eng nozik jixatlarigacha bexato kuradi va yorkin tasvirlaybiladi. Sir ochilgach, Iokastani izlayotgan Edipning fojiona xolati tasviri daxshati shundayberiladi:
Tig surab kimnidir surishtirdi u,
Kani xotinim, deb ayta olmasdi,
Ayta olmas edi, kani onam deb...
Edipning Kreontga karata: "Uni..., Uydagini... uzing dafn etgal, Uzing bil... bu seningkondoshlik burching", - deya kilgan iltijosida kaxramon ruxiyatidagi adoksiz gam, cheksiz xijolatjuda ingichka, nozik tasvirlanganki, bu satrlarning yigirma besh asr oldin bitilganiga odamishonmaydi. Ayni bir xolatdan bir-biriga zid ikki xil ma'no chikarish, bir vaziyatdan karamakarshixulosalarga kela bilish "Shox Edip" asarida yuksak san'at darajasida xal etilgan. Edipningkixlari bilan xayrlashuvi saxnasi bu jixatdan aklni lol koldiradi:
Kaydasiz, kizlarim, yakinrok keling
Ilk bor aka bulib... kul chuzay sizga,
...Yoningizda turgan shu badbaxt ota
Kurmasdan, bilmasdan... sizni olamga
Keltirib kuydi-ku... uz onasidan...
Otangiz - padarkush, onangiz esa -
Sizni uz uglidan tukkan kaboxat.
Uz kizlariga aka bulib kul uzatishga, onasidan farzand kurishga majbur bulgan odam kismatiningdaxshati ukuvchilar vujudini larzaga soladi.Sofokl mazkur tragediya orkali odamlarga nasixat kilmaydi, yul kursatmaydi. U asaridan xulosachikarishga xam xech kimni undamaydi. Lekin badiiy xakikatning daxshatli kudrati ukuvchiniuyga toldiradi. Sofokl xayotning murakkabligi, inson takdirining chigalligini butun shafkatsizligi,guzal va jirkanch taraflari bilan kursatib bergan. Uzini dunyoning xujasi deb xisoblovchi odam,aslida, uz kismatiga xam xujayin bulolmasligi xakkoniy aks ettirilgan. "Shox Edip" fojiasiningmoxiyati inson umrining, u erishgan martabalarning utkinchi ekanligi, odam umri imtixon uchun berilganini anglatishda namoyon buladi. Bu asar kishini uzi, uzgalar, odam, olam xakidauylashga undaydi. Edipni kanday baxolash kerak? Kanday odam uzi? Fojia kitobxonnita'sirlantirish, tuygularini junbushga keltirish orkali uylashga majbur etadi. Uylash esa buyukne'matdir. Kamolot yulidagi birinchi bekatdir.