Mavzu: milliy valyuta kursi va unga ta’sir etuvchi omillar reja

---

MAVZU: MILLIY VALYUTA KURSI VA UNGA TA’SIR ETUVCHI 
OMILLAR 
 
REJA: 
 
 
1.
Valyuta kursiga ta'sir etuvchi omillar 
2.
Valyuta kursiga ta'sir etuvchi omillar. Valyuta dempingi tushunchasi 
3.
Valyuta kursi o’zgarishining xalqaro iqtisodiy munosabatlarga ta'siri 

---

Valyuta kursiga ta'sir etuvchi omillar juda ko’p, ularning ichida eng 
muhimlarini ko’rib chiqamiz. 
Pul birliklarini sotib olish qobiliyatlari va inflyatsiya sur'ati. Valyutalarni 
sotib olish qobiliyati bo’yicha bir biriga nisbatan o’lchanishi (sotib olish 
qobiliyatining pariteti) qiymat qonunini aks ettirgan holda valyuta kursining asosi 
bo’lib xizmat qiladi. 
Valyuta kursi va pul birligining sotib olish qobiliyati o’rtasidagi muvofiqlik 
hamma vaqt ham kuzatilmaydi. Masalan, 1980 yil ichida AQSh dollarining kursi 
Doych markaga nisbatan 2%ga o’sgan, ammo shu bilan birgalikda ichki bozorda 
dollarni sotib olish qobiliyati 13%ga, doych markaniki esa 6%ga pasaygan. Buning 
sababi shundaki, valyutalarning kunlik kurslar kotirovkasi ularni sotib olish 
qobiliyatlariga nisbatan korrektirovka qilinmasligida va valyuta kurslariga boshqa 
omillarning ta'siridadir. 
Mamlakat to’lov balansining ahvoli valyutaga bo’lgan talab va taklifga, 
valyuta kursining darajasiga bevosita ta'sir etadi hamda uning u yoki bu tarafga 
og’ib ketishiga olib keladi. Mamlakatning aktiv to’lov balansi milliy valyuta 
kursining o’sishiga olib keladi, chunki xorijiy qarzdorlar tomonidan unga bo’lgan 
talab oshib boradi. Aksincha, passiv to’lov balansi esa milliy valyuta kursining 
pasayishiga olib keladi. 
Turli mamlakatlardagi foiz stavkalarining bir biridan farqi. Mamlakatdagi 
hisob yuritishning o’rtacha foiz stavkasini ko’tarilishi xorijiy kapitallarni 
mamlakatga oqib kelishini rag’batlantiradi. Ushbu foiz stavkalarining pasayishi esa 
aksincha kapitallarni, shu jumladan milliy kapitallarni ham mamlakatdan chetga 
oqib ketishiga olib keladi. 
Kapitallar ayniqsa "qaynoq" (chayqov) pullarning harakati (oqimi) 
mamlakatlar to’lov balanslari muvozanatsizligini kuchaytirib yuboradi. 
Foiz stavkalari valyuta bozorlari operatsiyalari va ssuda kapitallari 
bozorlaridagi operatsiyalarga ta'sir etadi. Operatsiyalarni amalga oshirishda 

---

banklar maksimal foyda olish maqsadida milliy va Xalqaro bozordagi foiz 
stavkalari farqlarini hisobga oladilar. Ular arzonroq kreditlarni xorijiy ssuda 
kapitallari bozorida sotib olib, xorijiy valyutani milliy ssuda kapitallari bozorida 
nisbatan yuqoriroq foiz ustidan joylashtirishga harakat qiladilar. 
Valyuta bozorlari faoliyati va chayqov valyuta operatsiyalarining valyuta 
kursiga kon'yunktur ta'siri. Agarda biror bir valyutaning kursi pasayib borsa, bozor 
ishtirokchilari uni nisbatan muvozanatliroq valyutaga almashtiradilar va bu bilan 
ular uning qadrsizlanishini tezlashtirib yuboradilar. 
Valyuta bozorlari mamlakat iqtisodiyotida va siyosatida bo’layotgan 
o’zgarishlar, kurslar nisbatining tebranishiga ta'sir ko’rsatadi. 
Yevrobozorda u yoki bu valyutadan foydalanish darajasi uning kursiga 
bevosita ta'sir etadi. Masalan, 2000 yilgacha Yevrobanklar operatsiyalarini 70-75% 
AQSh dollarida amalga oshishi AQSh dollariga bo’lgan talab ko’lamini belgilaydi. 
Hozirgi kunda ushbu banklar operatsiyalarida asosiy o’rinni Yevro egallagan. 
Yevrobozorda va Xalqaro hisob-kitoblarda muayyan bir valyutadan 
foydalanish darajasi. Masalan, muomalaga Yevro kiritilgunga qadar Yevrobanklar 
operatsiyalarining 60%i AQSh dollarlarida amalga oshirilgan va ushbu omil 
mazkur valyutaga bo’lgan talab hamda taklifni belgilagan. Valyuta kursiga undan 
xalqaro hisob-kitoblarda foydalanish darajasi ham ta'sir etadi. Masalan, 90-yillarda 
AQSh dollari zimmasiga xalqaro hisob-kitoblarning 50%i, tashqi qarzdorlikning 
70%i (asosan rivojlanib borayotgan mamlakatlarning) to’g’ri kelgan. Shu sababli 
jahon baholarining, davlatlar qarzdorliklari bo’yicha to’lovlarning muntazam 
ravishda o’sishi dollar kursini, uni sotib olish qobiliyatini pasayishi sharoitida ham 
o’sishiga ko’maklashadi. 
Valyutalar kurs nisbatlariga yana xalqaro to’lovlarning tezlashishi yoki 
sekinlashishi ham ta'sir etadi. Masalan, muayyan valyutaning pasayishini ko’zda 
tutgan holda qarzdorlar zarar ko’rmaslik uchun kontragentlarga bu valyutadagi 
to’lovlarini tezlashtirishga harakat qiladilar. Agarda valyuta qadrining ko’tarilishi 

---

kutilsa aksincha ushbu valyutadagi to’lovlarni amalga oshirishni kechiktirilishi 
kuzatiladi. Jahon bozoridagi bunday taktika "lidz end legz" nomini olgan va u 
mamlakat to’lov balansi hamda valyuta kursiga ta'sir etadi. 
Jahon va ichki bozorlarda mamlakat milliy valyutasiga ishonch darajasi. 
Ushbu ishonch mamlakat iqtisodiyotining ahvoli va siyosiy holat hamda yuqorida 
ko’rib chiqilgan valyuta kursiga ta'sir eta oladigan omillar bilan belgilanadi. Shu 
bilan birgalikda dilerlar iqtisodiy o’sish va inflyatsiyaning mazkur sur'atlaridan, 
valyutani sotib olish qobiliyatining o’sishidan, talab hamda taklifning o’zaro 
nisbatidan tashqari ularning dinamikasi istiqbolini ham hisobga oladilar. Ba'zida, 
mamlakatning savdo va to’lov balanslari holati yoki saylovlar natijalari 
to’g’risidagi ma'lumotlarni matbuotda chop etilishini kutish talab hamda taklifning 
o’zaro nisbatiga va valyuta kursiga o’z ta'sirini o’tkazadi. Ayrim holatlarda valyuta 
bozorida imtiyozli yo’nalishlar vazirlar iste'fosi haqidagi mish-mishlar singari va 
boshqa shu kabi siyosiy yangiliklar foydasiga o’zgaradi. 
Agarda mamlakatning iqtisodiy holati jahonda yuqori baholanayotgan bo’lsa, 
unda uning valyutasi kuchli hisoblanadi va iqtisodiy jihatdan kuchsizroq 
hisoblangan davlat valyutasiga nisbatan yuqoriroq bahoda sotilishi mumkin. 
Valyuta siyosati. Valyuta kursining davlat va bozor tomonidan 
muvofiqlashtirilishini o’zaro solishtirish uning dinamikasiga ta'sir etadi. Valyuta 
kursining valyutaga bo’lgan talab va taklif mexanizmi orqali valyuta bozorlarida 
shakllanishi odatda kurs nisbatlarini keskin o’zgarishi bilan xususiyatlidir. Iqtisod, 
pul muomalasi, moliya va kredit holatining ko’rsatkichi hamda muayyan bir 
valyutaga bo’lgan ishonch darajasi bo’lmish aniq (real) valyuta kursi bozorda 
shakllanadi. Valyuta kursini davlat tomonidan muvofiqlashtirilishi mamlakatning 
valyuta-iqtisodiy siyosati vazifalaridan kelib chiqqan holda uning ko’tarilishi yoki 
pasayishiga qaratilgandir. Ushbu maqsadda ma'lum bir valyuta siyosati amalga 
oshiriladi. 
Shunday qilib, valyuta kursining shakllanishi - bu, milliy va jahon 
iqtisodiyotlari hamda siyosatlarining o’zaro munosabatlari bilan asoslangan 

---

murakkab ko’p omilli jarayondir. Shu sababli valyuta kursini prognozlashda 
yuqorida ko’rib chiqilgan kursni shakllantiruvchi omillar hamda ularni 
valyutalarning o’zaro nisbatiga bir xilda bo’lmagan ta'siri aniq bir vaziyatdan kelib 
chiqqan holda hisobga olinadi. 
Valyuta kursi milliy va jahon bozorlari qiymat ko’rsatkichlari o’rtasida aloqa 
instrumenti sifatida maydonga chiqqan holda xalqaro iqtisodiy munosabatlar 
hamda takror ishlab chiqarishda faol rol o’ynaydi. Tadbirkor valyuta kursidan 
foydalangan holda o’z ishlab chiqarish xarajatlarini jahon bozoridagi baholar bilan 
taqqoslaydi. Ushbu tadbir alohida korxona yoxud butun bir mamlakatning tashqi 
iqtisodiy operatsiyalar natijasini aniqlash imkonini beradi. Jahon bozorida tovar 
sotilganda milliy mehnat mahsuli bo’lmish tovar qiymat o’lchovining 
baynalmilallashgan birligi sifatida jamoatchilik tomonidan tan olinadi. Jahon 
valyuta bozorida esa valyutalarning baynalmilallashgan qiymatining pariteti 
aniqlanadi. Valyutalar kurslari nisbati asosida ushbu mamlakatning jahon 
savdosidagi solishtirma og’irligini hisobga olgan holda samarali valyuta kursi 
hisoblanadi. Valyuta kursi eksport va import baholarining nisbati, firmalarning 
raqobatdoshligi, korxonalar foydasiga ma'lum bir darajada ta'sir etadi. 
Valyuta kurslarining keskin tebranishi xalqaro iqtisodiy, shu jumladan 
valyuta-kredit va moliyaviy munosabatlar muvozanatsizligini kuchaytiradi hamda 
salbiy ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga, ayrim davlatlarni zararlarga, ayrimlarini esa 
yutuqlarga olib keladi. 
Boshqa omillarning aks ta'siri bo’lmagan paytda milliy valyuta kursi 
pasayganda eksportyorlar tushum sifatida olingan va qimmatlashgan xorijiy 
valyutani nisbatan arzonlashgan milliy valyutaga almashuvi hisobiga eksport 
mukofotini oladilar hamda tovarlarni o’rtacha jahon baholaridan past darajada 
sotish imkoniga ega bo’ladilar. 
Milliy valyuta kursining pasayishi, yuqorida bayon etilgan imtiyozlardan 
tashqari, bir vaqtning o’zida importning qimmatlashishiga olib keladi. Bu esa 
mamlakat ichkarisida baholar o’sishiga, tovar olib kirish va iste'mol qilishni 

---

qisqarishiga hamda milliy tovar ishlab chiqarishni o’sishiga olib keladi. Valyuta 
kursining pasayishi milliy valyutada ifodalangan real qarzdorlikni kamayishiga, 
xorijiy valyutada ifodalangan tashqi qarzlar og’irligining kuchayishiga olib keladi. 
Xorijiy investorlar tomonidan mamlakat milliy valyutasida olinayotgan foyda, 
foizlar va dividendlarni chetga olib chiqish manfaatsiz bo’lib qoladi. Ushbu foyda 
reinvestitsiya qilinadi yoki mamlakat ichki baholari asosida tovarlar sotib olish 
hamda ularni eksport qilish uchun ishlatiladi. 
Valyuta kursi ko’tarilsa mamlakat ichkarisidagi baholarning raqobatdoshligi 
hamda eksportning samaradorligi pasayadi. o’z navbatida ushbu jarayonlar eksport 
tarmoqlari hamda yalpi milliy ishlab chiqarishning qisqarishiga olib kelishi 
mumkin. Import esa aksincha kengayadi. Mamlakatga xorijiy hamda milliy 
kapitallarni oqib kelishi rag’batlantiriladi, xorijiy kapital qo’yilmalariga olingan 
foydalarni olib chiqilishi o’sadi. Qadrsizlanib borayotgan xorijiy valyutada 
ifodalangan mamlakat tashqi qarzining real summasi kamayadi. Valyutaning ichki 
va tashqi qadrsizlanishidagi, ya'ni uning kurs dinamikasi hamda sotib olish 
qobiliyati orasidagi uzilish xalqaro iqtisodiy munosabatlar uchun katta ahamiyatga 
ega. Agarda pulning ichki inflyatsion qadrsizlanishi valyuta kursining 
qadrsizlanishidan sur'ati bo’yicha o’zib ketsa, o’zga shartlarning tengligi sharoitida 
milliy 
bozorda 
yuqori 
baholarda 
sotish 
maqsadida 
tovarlar 
importi 
rag’batlantiriladi. Agarda valyutaning tashqi qadrsizlanishi inflyatsiya hisobiga 
vujudga keladigan, uning ichki qadrsizlanishidan o’zib ketsa unda valyuta 
dempingi uchun sharoit etiladi. Boshqacha qilib aytganda, tashqi bozorlarda 
raqobatchilarni siqib chiqarish maqsadida tovarlarni o’rtacha jahon baholaridan 
past darajada ommaviy ravishda eksport qilish uchun sharoit tug’iladi. 
Valyuta dempingi uchun quyidagilar xususiyatlidir: 1) eksportyor tovarlarni 
ichki bozorda inflyatsiya ta'sirida ko’tarilgan baholarda sotib olgan holda tashqi 
bozorda o’rtacha jahon baholaridan pastroq darajada ularni nisbatan muvozanatli 
bo’lgan valyutaga sotadi; 2) eksport baholarini pasaytirish manbasi bo’lib, tushum 
sifatida olingan nisbatan barqaror valyutani qadrsizlangan milliy valyutaga 

---

almashtirgan paytida hosil bo’ladigan kurslar farqi hisoblanadi; 3) tovarlarni 
ommaviy ravishda chetga olib chiqilishi eksportyorlarga nihoyatda yuqori 
darajadagi foydani ta'minlaydi. Demping bahosi ishlab chiqarish bahosidan yoki 
tannarhdan ham past bo’lishi mumkin. Biroq eksportyorlar uchun juda ham 
pasaytirib yuborilgan baho manfaatli emasdir, chunki xorijlik kontragentlar 
tomonidan tovarlar reeksporti natijasida milliy tovarlar bilan raqobatchilik vujudga 
kelishi mumkin. 
Valyuta dempingi tovar dempingining ko’rinishlaridan bo’lgani va ularni 
tovarlarni past bahoda eksport qilish birlashtirgani holda bir-biridan tubdan farq 
qiladi. Agarda, tovar dempingida ichki va eksport baholari o’rtasidagi farq asosan 
davlat byudjeti hisobiga qoplangan bo’lsa, valyuta dempingida eksport mukofoti 
(kurslar farqi) hisobiga qoplanadi. Tovar dempingi birinchi jahon urushigacha 
paydo bo’lgan, bu davrlarda korxonalar tashqi bozorlarni zabt etishda asosan 
o’zlarining jamg'armalariga tayanganlar. Valyuta dempingi dastlab 1929-1933 
yillarda jahon iqtisodiy inqirozi davrida qo’llanilgan. Bunga asosiy omil sifatida 
jahon valyuta inqirozining notekis rivojlanishi bo’lgan. Buyuk Britaniya, 
Germaniya, Yaponiya, AQSh davlatlari o’z valyuta kurslarini pasayishidan arzon 
tovarlar eksportini amalga oshirishda foydalangan. 
1967 yilda avvalgi tariflar va savdolar to’g’risidagi Bosh kelishuvining 
(GAAT) 
konferensiyasida, 
demping, 
shu 
jumladan 
valyuta 
dempingi 
qo’llanilganligi uchun maxsus jazo choralari ko’zda tutilgan Antidemping kodeksi 
qabul qilingan edi. GAAT qoidalariga muvofiq dempingdan zarar ko’rgan davlat 
taalluqli tovar muomalasidan eksportyor mamlakat bozorining ichki bahosi va 
ushbu tovarning eksport bahosi o’rtasidagi farq sifatidagi maxsus antidemping 
import bojini olish huquqiga ega ekanligi ko’zda tutilgan. eksport qilinayotgan 
tovarlarning raqobatdoshligi bugungi kunda ularning baho darajasiga emas, balki 
sifati va sotilishi, sotilganidan so’ng ko’rsatiladigan xizmat hamda boshqa shu kabi 
xizmatlarning tashkil etilishiga bog’liqdir. 

---

Shunday qilib, yalpi mahsulotning tashqi bozorlarda sotiladigan bir qismini 
mamlakatlar o’rtasidagi qayta taqsimotiga valyuta kurslarining o’zgarishi ta'sir 
etadi. Erkin suzadigan valyuta kurslari rejimi sharoitida bahoning shakllanishi va 
inflyatsiya jarayonlariga kurslar nisbatining ta'siri kuchayadi. Mavjud hisob-
kitoblarga ko’ra 25% eksport kvotasiga ega mamlakat valyutasi kursining 20% 
pasayishi import qilinayotgan tovarlar baholarini 16% hamda buning oqibatida 
baholarning mamlakat miqyosida 4-6% o’sishini keltirib chiqaradi. Erkin suzuvchi 
valyuta kurslari rejimi sharoitida ichki baholarga ta'sir etishning ushbu omili 
muntazam xarakterga ega bo’lib qoldi. 
Erkin suzadigan valyuta kurslari rejimi sharoitida kapitallar, ayniqsa qisqa 
muddatli kapitallar harakatiga ular o’zgarishining ta'siri kuchaydi. Ushbu omil esa 
o’z navbatida ayrim davlatlarning valyuta-iqtisodiy holatiga o’z ta'sirini o’tkazadi. 
Valyutasining kursi ko’tarilib borayotgan mamlakatga xorijiy kapitallarning oqib 
kelishi natijasida ssuda kapitallari va kapital qo’yilmalarining hajmi vaqtincha 
oshib ketishi mumkin. Ushbu o’sgan sarmoyalar mamlakat iqtisodiyotini 
rivojlantirish hama davlat byudjeti kamomadini qoplash maqsadlariga ishlatilishi 
mumkin. Kapitallarni mamlakatdan oqib ketishi esa ularning kamomadini, 
investitsiyalar qisqarishini va ishsizlik kuchayishini keltirib chiqaradi. 
Valyuta kursi tebranishining oqibatlari mamlakatning valyuta-iqtisodiy 
mavqeiga, uning eksport kvotasi xalqaro iqtisodiy munosabatlarda tutgan o’rniga 
bog’liq. Valyuta kursi mamlakatlar, milliy eksportyor va importyorlar o’rtasidagi 
kurash ob’yekti hamda davlatlararo nizolarning manbasi bo’lib xizmat qiladi. 
Ushbu sabablarga ko’ra valyuta kursining muammolari iqtisodiy fanda ahamiyatli 
o’rinni egallaydi. 
Xarid qobiliyati pariteti 
Xarid qobiliyati pariteti bo’yicha aniqlangan kurs valyuta ayirboshlashning 
eng ideal (haqiqiy) kursi hisoblanadi, zero u ikki mamlakat standart savatidagi 
sanoat, iste’mol va boshqa tovar va xizmatlarning o’rtacha hisoblangan 
narxlarining nisbati sifatida aniqlanadi. Faqatgina ikki mamlakat o’rtasidagi savdo 

---

narxlari asosida shakllanadigan kursning ideal modelida, sub’ektiv psixologik 
omillarni hisobga olmagan holda, real valyuta kursi xarid qobiliyati pariteti kursiga 
teng bo’lar edi. 
Eng oddiy ko’rinishda, savdoning haqiqiy hajmi va iste’mol tarkibidagi turli 
tovarlar ulushini mavhumlashtirgan holda, dollarning ienaga nisbatan kursini xarid 
qobiliyati pariteti bo’yicha hisoblash formulasi quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: 
Yaponiya va AQSh dagi tovar va xizmatlarning mos ravishda yapon ienasi va 
dollardagi narxlari, bu tovarlar va xizmatlar mazkur mamlakatlardagi sanoat va 
xususiy iste’molning standart savati tarkibiga kiradi; 
- mazkur tovar va xizmatlarning sanoat va xususiy iste’mol tarkibidagi ulushi 
(YaMM yoki milliy daromaddagi ulushi); 
- savatga kiritilgan tovarlar soni. Tanlov qanchalik kengroq bo’lsa, valyuta 
kursining natijasi ham shunchalik aniq bo’ladi. 
Valyuta kursini aniqlash va uni korrektirovkalashni valyutalarning xarid 
qobiliyati paritetiga asosan aniqlash usuli fiksirlangan valyuta kurslari tizimiga xos 
xususiyat hisoblanadi (oltin standart, Bretton-Vuds tizimlari). Sobiq Ittifoq davrida 
ham valyuta sohasidagi islohotlarning boshlanishiga qadar dollarning rublga 
nisbatan kursi xarid qobiliyati pariteti usuli bo’yicha aniqlangan va har hafta 
dollarning boshqa valyutalarga nisbatan kursining o’zgarishiga qarab korrektirovka 
qilib turilgan. 
Uzoq muddatli davrda (bir necha yillar) real valyuta kursi xarid qobiliyati 
paritetining qiymati atrofida tebranib turish tendenstiyasiga egadir, biroq 
paritetning o’zini solishtiriladigan mamlakatlardagi narxlar darajasining 
o’zgarishiga qarab doimiy tarzda qayta hisoblab turiladi. 
Yalpi Milliy Mahsulot – YaMM 
(Gross National Product - GNP) 

---

XULOSA 
Yalpi milliy mahsulot milliy iqtisodiyot holatini aks ettiruvchi asosiy 
ko’rsatkichdir va o’z ichiga bir qancha iqtisodiy ko’rsatkichlarni qamrab oladi. 
YaMMning tarkibini quyidagi formula orqali ifodalash mumkin: 
Bu chizmani quyidagicha izohlash mumkin: YaMM ning o’sishi iqtisodiyot 
umumiy holatining barqarorligini, sanoat ishlab chiqarishining kengayishini, 
iqtisodiyotga xorijiy investistiyalar oqimining kuchayishi va eksportning ortib 
borayotganligini bildiradi. Xorijiy investistiyalar va eksportning o’sib borishi 
xorijliklar tomonidan milliy valyutaga bo’lgan talabining ortishiga olib keladi, bu 
esa kursning ko’tarilishida aks etadi. YaMM ning bir necha yillar davomida 
doimiy tarzda o’sishi iqtisodiyotning "qizib ketishiga", inflyastion jarayonlarning 
jadallashuvida, va buning natijasida (inflyastiyaga qarshi asosiy chora sifatida) foiz 
stavkalarining ko’tarilishiga olib kelishi mumkin, bu ham valyutaga bo’lgan 
talabni oshiradi. 
Real foiz stavkalari 
(Real Interest Rates) 
Bu omilning ahamiyati shundan iboratki, u mamlakat iqtisodiyotiga kiritilgan 
quyilmalarning umumiy daromadlilik darajasini belgilaydi (bank depozitlari 
bo’yicha foizlar, obligastiyalarga kiritilgan quyilmalarning daromadliligi, daromad 
normasining o’rtacha darajasi va h.k.). 
Stavkalar haqida so’z yuritganda real foiz stavkalarini nazarda tutish lozim, 
zero u nominal foiz stavkasidan inflyastiya darajasini chegirib tashlash natijasida 
hosil bo’ladi. Masalan, AQSh da 1994 yilda iqtisodiyotning barqaror o’sishi 
sharoitida foiz stavkalarining o’sish darajasi YaMM va inflyastiyaning o’sish 
sur’atidan ortda qolardi, ya’ni pasayish tendenstiyasiga ega edi. Federal zahira 
tizimi yil davomida bir necha marta hisob stavkasini oshirdi, faqatgina qat’iy 
harakatlar bilan iqtisodiy ko’tarilish jarayonini to’xtatib qo’ymaslik maqsadida 
stavkani katta darajaga oshirmadi.