Mavzu: Nutq mexanizmlari reja: Nutq faoliyatining fiziologik mexanizmlari Nutqni amalga oshirishni ta’minlovchi mexanizm. Nutqning vujudga kelishi nazariyalari Nutq faoliyatining fiziologik mexanizmlari

Nutq tovushlarning tavsifi:
Har qaysi tilda nutqning paydo bo‘lishida cheklangan tana a’zolari harakati ishtirok etishi mumkin (artikulyar imo-ishoralar).
Artikulyar imo-ishora nutq apparatining xususiyati va holatiga mos tushadi va muayyan nutq tovushining paydo bo‘lishiga olib keladi.
Artikulyar imo-ishoralar tartib bilan birin-ketin amalga oshiriladi.
Nutqning xususiyatlari.

• 
  Matn – ma’no – fikr bildirish.
  
• 
  Ma’lumot (xabar, axborot) bayoni.
  
• 
  Og‘zaki nutqda axborotning muayyan darajada yo‘qolishi.
  

Nutqning fonetik elementi.

• 
  Nutqni idrok qilish nazariyasi:
  
• 
  Shkalalashtirish.
  
• 
  Unitish.
  

Halaqit beruvchi vaziyat va sharoitda idrok qilish:

• 
  akustik,
  
• 
  vizual,
  
• 
  taktil...
  

Dinamik spektogramma:

• 
  undosh,
  
• 
  unli.
  

Nutq faoliyati:

• 
  Anglash
  
• 
  Anglash (tushunish)
  

Qayd qilish (fiksatsiya):

• 
  Nazariy va amaliy axborotlar,
  
• 
  Takroriy fikrlar,
  
• 
  Diqqatni yo‘naltirish (soxta diqqat),
  
• 
  Inson shaxsiyatini (shaxs, motiv, motivatsiya, emotsiya, hissiyot, iroda: emotsional-motivatsion, shaxsiy, irodaviy, kognitiv, regulyativ va boshqalar).
  

3. Nutq turlarining psixologik tavsifi.
Psixologiya fanida nutqqa va nutq faoliyatiga bag‘ishlangan bir talay ilmiy tadqiqot natijalari mavjud bo‘lsa-da, lekin bu borada umumiylik, ta’riflar birligi, uning evolyutsion va ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotiga oid qarashlarda mohiyat hamda shakl jihatdan o‘xshashlik yo‘q. Nutqning neyropsixologik asoslari, mexanizmlari, artikulyatsion va fonetik apparatlari, psixolingvistik tuzilishi (fonema, fleksiya) to‘g‘risida ilmiy-amaliy xususiyatli umumlashmalar hamda umumlashmalar umumlashmasi ishlab chiqilmagan. Xuddi shu boisdan nutqning genezisi, uning filogenetik va ontogenetik xususiyatlari, paydo bo‘lishi, o‘sishi, o‘ziga xos tavsiflanishi, bosqichlari, fazalari, patologiyasi bo‘yicha xilma-xil yondashuvlar mavjuddir.
Psixologlar tomonidan nutq psixologik muammo sifatida o‘rganilishi ham o‘ziga xoslik, uning qirralari, shakliy tuzilishi, mantiqan izchilligi, tasniflanishi, mavjud bo‘lib, ilmiy talqinining tub mohiyati, bayoniyligi bilan o‘zaro tafovutlanadi. Yondashuvlar tahliliga to‘xtalishdan oldin, nutqning psixologik tavsiflari yuzasidan mulohaza yuritish, uning tatbiqiy jihati qiymatini oshirishga xizmat qiladi.
Bizningcha, nutqning muayyan asoslarga suyangan holda noan’anaviy tasnifini berish uning qiymatini yanada oshiradi, inson – texnika munosabatini amaliy jihatdan namoyish qilgan bo‘ladi (odatda og‘zaki va yozma turkumga ajratilar edi): verbal va noverbal. Genetik kelib chiqish jihatidan noverbal nutq birlamchi hisoblanadi, chunki insonning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti davrida dastavval tovushsiz, so‘zsiz nutq turlarini paydo bo‘lgan bo‘lib, u o‘z ichiga shaxs kamolotining yirik sanasini qamrab olgandir. Insoniyatda nutqning hozirgi zamon avlodiga xos artikulyatsion apparati paydobo‘lgunga qadar, imo-ishora negiziga qurilgan. Ma’lumki, qadimgi ajdodlarimizning nutqi va nutq faoliyati hozirgi zamon kishilarida qanday funksiyani bajarayotgan bo‘lsa, o‘sha davrda ham xuddi shunday vazifani ijro etgan. U davrlarda axborotlar, ma’lumotlar ko‘lami torbo‘lganligi tufayli insonlar noverbal nutqdan ko‘p davrlar muvaffaqiyatli foydalanib kelganlar. Avlodlar tarbiyasi ma’lumotlar uzatish noverbal nutq orqali amalga oshirilgan, ijtimoiy va xususiy (shaxsiy) fikr uzatish hamda qabul qilish ana shu tariqa namoyon bo‘lgan, tobora takomillashib borgan.