Mavzu: Nutq mexanizmlari reja: Nutq faoliyatining fiziologik mexanizmlari Nutqni amalga oshirishni ta’minlovchi mexanizm. Nutqning vujudga kelishi nazariyalari Nutq faoliyatining fiziologik mexanizmlari

Nutqni amalga oshirishni ta’minlovchi mexanizm.
Tadqiqodchi A.R.Luriya nutqning afaziyasini tekshirib, ular quyidagi turlardan iborat ekanligini bayon qiladi:

• 
  dinamik afaziya – gaplar yordami bilan so‘zlash qobiliyatining buzilishi;
  
• 
  efferent motor afaziyasi – gapning grammatik tuzilishi, buzilishi;
  
• 
  afferent motor afaziyasi – nutq artikulyatsiyasining buzilishi;
  
• 
  semantik afaziya – gaplar o‘rtasidagi bog‘liqlikning buzilishi;
  
• 
  sensor afaziya – so‘zlarni idrok qilishning buzilishi.
  

Nutq rivojlanishi davrlari.

1-davr 2 oydan 11 oygacha.

2-davr 11 oydan 19 oygacha.
3-davr 19 oydan 3 yoshgacha.
Nutq rivojlanishi quyidagi xususiyatlarga ega:
a) gugulash.
b) g‘udurlanish (soxta so‘zlar).
v) paradigmatik fonetika (1,3- 1,5 yoshgacha) – buvi, buva, o‘tir, o‘tirdi, o‘tiradi.
g) nutqning vaziyatbopligi (J.Piaje – situativ nutq).
d) nutq egotsentrizmi (J.Piaje – egotsentrik nutq).


Nutqning vujudga kelishi nazariyalari
Psixologiya, psixofiziologiya, psixolingvistika fanlarida to‘plangan nazariy va amaliy materiallar tahliliga ko‘ra, akustik nutq signallari murakkab muvofiqlashgan harakatlarning natijasida namoyon bo‘luvchi majmuaviy holatlarning birlashuvi nutq apparati deb ataladi.
Odatda o‘pka va nafas olish tana a’zolarining muskul harakatlari bosimning oshishini va havo oqimlarining (ichki va tashqi) nutq aktida artikulyatorlar qatnashishini uzluksiz ravishda ta’minlab turadi.
Nutqni vujudga keltiruvchi umumiy apparat sxemasi uchta jihatni o‘zida aks ettiradi.
Nutqning anatomik tasviri:

• 
  Ko‘krak qafasi.
  
• 
  O‘pka.
  
• 
  Traxeya.
  
• 
  Ovoz paychalari (aloqalari).
  
• 
  Tomoq trubkasi.
  
• 
  Halqum bo‘shlig‘i.
  
• 
  Tanglay pardasi.
  
• 
  Og‘iz bo‘shlig‘i.
  
• 
  Burun bo‘shlig‘i.
  
• 
  Nutqning funksional elementlari:
  
• 
  Nafas olish tomirlari, muskullarining kuchi.
  
• 
  O‘pka sig‘imi.
  
• 
  Traxeya harakati.
  
• 
  Ovoz paychalari tebranishi yoki harakati.
  
• 
  Tomoq trubkasining funksiyasi.
  
• 
  Halqum bo‘shlig‘ining organik vazifasi.
  
• 
  Tanglay pardasining holati (torayishi, kengayishi, shilimshiqligi).
  
• 
  Og‘iz bo‘shlig‘i (uning tarkiblari, a’zolari: tish, havo harakati, kuchaytirgich, susaytirgichlar va hokazo).
  
• 
  Burun bo‘shlig‘i va uning tarkibiy a’zolari (kataklari, tuklari, namligi, quruqligi).
  
• 
  Og‘izdan nuri (yorug‘likni) kirib kelishi, ya’ni nurlanishi.
  
• 
  Burundan nurni kirib kelishi.
  
• 
  Og‘iz va burundan havo oqimining kirishi.
  
• 
  Ichki tana a’zolaridan havo oqimining chiqib ketishi.
  
• 
  Nutqning ekvivalent blok sxemasi:
  
• 
  2,3 – o‘pka va traxeya sig‘imi,
  
• 
  4 - ovoz (tovush) tebranishining manbai,
  
• 
  5,6 – hiqildoq va tomoq a’zolarining sig‘imi,
  
• 
  7 – tanglay pardasi mexanizmi,
  
• 
  8 – og‘iz bo‘shlig‘i sig‘imi,
  
• 
  9 – burun bo‘shlig‘i sig‘imi,
  
• 
  10 – og‘iz traktidan chiqish signali,
  
• 
  11 – burun traktidan chiqish signali,
  
• 
  12 – shovqin manbai.
  

A. Tomoq - havo bo‘shlig‘i – konfiguratsiya – nutqning paydo bo‘lishi keskin ravishda o‘zgaradi. Gapning bo‘lagi, tarkibiy qismi lotincha “konfiguratsiya” deyiladi, frazeologik jihatdan ushbu atamada o‘z ifodasini topadi: “qo‘li gul”.
Bunda yetakchi rol o‘ynaydi:
a) tanglay pardasining harakati,
b) til,
v) lab,
g) pastki jag‘.
Akustik tebranishning qo‘zg‘atuvchi mexanizmlari tomoq faoliyati, shovqin va impulsiv, ya’ni ixtiyorsiz qo‘zg‘atish, tovushlarning paydo bo‘lishi, havo oqimining (massasining) tor oralig‘idan o‘tishi, nutq aktining ayrim o‘rinlari bilan uzviy aloqadordirlar. Akustika yunoncha “acustika”, ya’ni eshituv, tovush nazariyasi demakdir. Chastotali filtratsiya akustika manbai bo‘lib hisoblanadi.