Mavzu: Oshkormas va parametrik ko'rinishida berilgan funksiyalarning yuqori tartibli hosilalari Reja

3. Skalyar argumentli vektor funksiya va uning hosilasi
1. Vektor funksiya tushunchasi.
Ta’rif. Agar E sohadan olingan har bir haqiqiy t songa biror qoidaga ko‘ra bittadan (t) vektor mos qo‘yilgan bo‘lsa, E to‘plamda t haqiqiy o‘zgaruvchining vektor funksiyasi berilgan deyiladi.
A gar R³ fazodagi bazis ( , , ) bo‘lsa, u holda vektor funksiyani
(t)=x(t) +y(t) +z(t) (10.1)
ko‘rinishda yozish mumkin. Bunda x(t), y(t), z(t) lar vektorning koordinata o‘qlaridagi proeksiyalaridir. Vektor funksiyaning berilishi bilan uchta skalyar funksiya x(t), y(t), z(t) larning berilishi teng kuchlidir.
Agar (t) vektoring boshlang‘ich nuqtasi koordinatalar boshiga joylashtirilsa
(bunday vektor radius-vektor deb ataladi),
u holda (t) vektor uchlarining geometrik 14-rasm
o‘rni vektor funksiyaning godografi deyiladi. Godografning fizik ma’nosi shundan iboratki, agar t parametr vaqt deb olinsa, (t) radius-vektorning godografi harakatdagi nuqtaning traektoriyasini bildiradi. (14-rasm)
4. Vektor funksiyaning hosilasi.
Agar tt₀ nuqtada x(t), y(t), z(t) funksiyalar limitga ega bo‘lsa, (t) vektor funksiyaning tt₀ nuqtadagi limiti
(10.2)
bo‘ladi.
Agar bo‘lsa, vektor-funksiya tt₀ da uzluksiz deyiladi.
Endi (t) vektor-funksiyaning hosilasi haqidagi masalaga o‘tamiz.
 vektorning boshi koordinatalar boshida deb faraz qilamiz. Bu holda (t) vektor-funksiyaning godografi parametrik ko‘rinishda xx(t), yy(t), zz(t) tengliklar bilan berilgan fazoviy egri chiziqdan iborat bo‘ladi. O‘zgaruvchi t ning shu egri chiziqdagi M₀ nuqtaga mos keladigan tt₀ qiymatini olib, unga t orttirma beramiz. U vaqtda
=
v ektorni hosil qilamiz, bu vektor egri chiziqda biror M nuqtani aniqlaydi.( 15- rasm).
Vektor-funksiya orttirmasini tuzamiz va uning skalyar argument orttirmasiga nisbatini qaraymiz:
15-rasm

(10.3)
Ta’rif. Agar t0 da nisbatning chekli limiti mavjud bo‘lsa, u limit (t) vektor-funksiyaning tt₀ nuqtadagi hosilasi deyiladi va ’(t₀) yoki orqali belgilanadi.

(10. 4)
Hosila vektorning yo‘nalishini aniqlash maqsadida chizmaga e’tibor bersak, tt₀ da M nuqta M₀ ga , M₀M kesuvchi esa urinmaga intiladi. Demak, hosila vektor parametrning o‘sish tomoniga urinma bo‘ylab yo‘nalgan vektor bo‘ladi.
Ravshanki, (10.3) tenglikdan ’(t₀)= ekanligi, bundan esa hosilani hisoblashning asosiy qoidalari vektor-funksiyalar uchun ham o‘z kuchida qolishi kelib chiqadi.
Masalan: vektor-funksiyalar yig‘indisining hosilasi qo‘shiluvchi vektor-funksiyalar hosilalarining yig‘indisiga teng.
Xususan, ikki vektor-funksiyalar yig‘indisi uchun
(10.5)
ko‘rinishdagi formula o‘rinlidir.
Shunga o‘xshash, O‘zgarmas son ko‘paytuvchisini hosila ishorasidan tashqariga chiqarish mumkin:
(10.6)
Endi vektor-funksiyalarga xos amallar bilan bog‘liq bo‘lgan hosilani hisoblashning ba’zi qoidalarini keltiramiz. Bu qoidalarning isbotini o‘quvchilarga mashq sifatida qoldiramiz.
1. Vektor-funksiyalarning skalyar ko‘paytmasidan olingan hosila ushbu formula bilan ifodalanadi:
(10.7)
2. Agar f(t) skalyar funksiya va (t) vektor-funksiya bo‘lsa, f(t) (t) ko‘paytmaning hosilasi ushbu formula bo‘yicha hisoblanadi:
(10.8)

3. ₁(t) va ₂(t) vektor-funksiyalarning vektor ko‘paytmasining hosilasi

(10.9)
formula bo‘yicha topiladi.

Adabiyotlar
1. Azlarov. T., Mansurov. X., Matematik analiz. T.: «O‘zbekiston». 1 t: 1994, 2 t . 1995
2. Toshmetov O‘. Matematik analiz. Matematik analizga kirish. T., TDPU. 2005y.
3. Hikmatov A.G‘., Turdiyev T. «Matematik analiz», T.1-qism.1990y.
4. Sa’dullayev A. va boshqalar. Matematik analiz kursi misol va masalalar to`plami. T., «O‘zbekiston». 1-q. 1993., 2-q. 1995.
5. Vavilov V.V. i dr. Zadachi po matematike. Nachala analiza. M.Nauka.,1990.-608s.
6. www.ziyonet.uz