Mavzu: Tovar-moddiy zaxiralar va inventarizatsiyaning iqtisodiy mohiyati, ahamiyati va vazifalari. Kirish: Asosiy qisim: Reja

chizma

Kassa usuli - bunda sotuvdan olingan tushum, yuklab jo’natilgan mahsulot uchun haq sifatida pul kelib tushishiga qarab e’tirof etib boriladi.
Yuklab jo’natish usuli - bunda mahsulot xaridorlarga jo’natilib, ularga hisob-kitob hujjatlari (schyot-faktura, transport yukxatlari va boshqa shunga o’xshash hujjatlar) topshirilishiga qarab bu mahsulot sotilgan hisoblanadi.
«Kassa usuli qo’llanilganda mahsulotni topshirish va uni haqini to’lashga doir xo’jalik operatsiyalari bajarilgandan keyingina mahsulot sotish ishlari tugatilgan hisoblanadi. Agar mahsulot jo’natilib, uning puli xaridorlardan kelib tushmagan bo’lsa, sotish ishi yakunlangan deb hisoblanishi mumkin emas».⁹
Yuklab jo’natish usuli qo’llanilganda, mahsulot va tovar jo’natilib, ishlar va xizmatlar bajarilganidan keyin, ularning hisob-kitob hujjatlari xaridor (buyurtmachi)ga taqdim etilgan bo’lsa, ana shunday mahsulot (ish, xizmat)lar va tovarlar sotilgan hisoblanadi. Hisob-kitob hujjatlari xaridor (buyurtmachi)ga shartnomada ko’zda tutilgan usulda berilgan vaqtdan e’tiboran bu hujjatlar xaridor (buyurtmachi)ga taqdim etilgan hisoblanadi. Agar shartnoma shartlariga ko’ra xaridor (buyurmachi) mahsulotni bevosita ishlab chiqaruvchi korxonaning o’zida qabul qilsa, u holda bunday mahsulot xaridor (buyurtmachi)ga topshirilib, shartnomada ko’zda tutilgan hujjatlar rasmiylashtirilib, hisob-kitob hujjatlari xaridor (buyurtmachi)ga yoxud uning vakiligi taqdim etilganidan keyin sotilgan hisoblanadi.
Demak, yuqorida aytilganlar asosida shunday xulosa qilish mumkinki, hozirgi xo’jalik yuritish sharoitida korxona va muassasalarda ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlar pulning qachon kelib tushishidan qat’iy nazar, ular xaridor korxonalarga jo’natilgan vaqtdan boshlab realizatsiya qilingan hisoblanadi.
«Asosiy xo’jalik faoliyatidan olingan daromad» nomli 2-son BHMSga muvofiq quyidagi shartlar bajarilganda, tovarlarni sotishdan tushgan daromadlari tan olinadi:

• 
  xo’jalik yurituvchi sub’yekt tovarlarga egalik qilishning xatarlari va afzalliklarining ancha qismini xaridorga topshirganida;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi sub’yekt, odatda, mulkka egalik qilish bilan bog’liq bo’lgan darajadagi rahbarlik davomiyligini ham, sotilgan tovarlarni nazoat qilish samaradorligini saqlab qolmaganida;
  

⁹ A.A.Karimov, F.Islomov, A.Avloqulov. «Buxgalteriya hisobi» T.; - «Sharq» 2004.

• 
  daromad miqdori ishonchli darajada baholanganida;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi sub’yekt bitim bilan bog’liq iqtisodiy naf olish ehtimoli mavjud bo’lganida;
  
• 
  bitim bilan bog’liq qilingan yoki kutilayotgan xarajatlar ishonchli darajada aniqlanadigan bo’lganida.
  

Asosiy xo’jalik faoliyatidan tushgan daromad operatsiya bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy naf xo’jalik yurituvchi sub’yekt tomonidan olingan taqdirdagina tan olinadi. Daromadga kiritilgan miqdorni undirish xususidagi noaniqlik vujudga kelgan taqdirda, qaytarilmagan miqdor yoki olish mumkin bo’lmagan miqdordagi pul dastlab tan olingan daromad miqdorini o’zgartirilishi sifatida emas, balki xarajat sifatida tan olinadi.
Korxona ishini sotish rejasining bajarilishiga qarab baholash korxona rahbarlarini mahsulot sotish va moliyaviy faoliyat masalalariga ko’proq e’tibor berishga chiqaradi hamda korxonaning bir maromda ishlashiga va yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bular esa, o’z navbatida, korxonadagi ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshirish imkonini beradi.
Xaridorlar tomonidan to’langan pul mol yetkazib beruvchi korxonaning hisob-kitob schyotiga kelib tushadi. Mol yetkazib beruvchi tashkilotlarning tayyor mahsuloti xaridorlar tomonidan shu mahsulotni tayyorlovchi korxonaning o’zida bevosita qabul qilib olinsa yoki u mahsulot tranzit usuli bilan (ta’minot sotish tashkilotlarining ishtirokisiz) jo’natilsa, mahsulotning xaridorga topshirilishi tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi va u moliyaviy natijalarga kiritiladi.
Korxonada sotish uchun mo’ljallangan mahsulot (ish, xizmat) tovar mahsuloti deb nomlanadi. Tovar mahsuloti (ish, xizmat) tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  buyurtmachi va xaridorlarga sotilgan tayyor mahsulot (ish, xizmat) va korxonaning o’zida ishlab chiqarilgan yarim fabrikat;
  
• 
  xalq iste’moli tovarlari, chiqindilardan tayyorlangan ishlab chiqarish- texnika maqsadlariga mo’ljallangan buyumlar, yarim fabrikatlar hamda mahalliy xom ashyodan xalq iste’moli uchun tayyorlangan nooziq-ovqat (turlari) tovarlari;
  
• 
  qishloq xo’jaligi mahsulotlari;
  
• 
  sanoat xususiyatidagi ishlar va xizmatlar;
  
• 
  o’z kapital qurilishi ehtiyojlariga sotiladigan mahsulot, ish va xizmatlar;
  
• 
  o’z xizmatidagi ishlab chiqarishlar va xo’jaliklar ehtiyoji uchun berilgan mahsulot, sanoat xususiyatidagi bajarilgan ish va xizmatlar;
  
• 
  sanoat xususiyatiga ega bo’lmagan ishlar va xizmatlarni amalga oshirilishi, qiymati xaridorlar tomonidan to’langan va komplektlash uchun sotib olingan buyumlar;
  
• 
  o’z kuchi bilan chetga bajarilgan ilmiy-tadqiqot ishlari.
  

Mahsulot (ish, xizmat) sotilishi hisobini tashkil qilishda sotilgan mahsulot, tovarlar, ish va xizmatlarning har birining alohida turi bo’yicha yuritilib, sotilayotgan mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlarning tarkibiy tuzilishi hamda ularning har birining umumiy sotilish summasidagi hissasi, har qaysining rentabellik darajasi va boshqa ma’lumotlar aks ettirilishi lozim.
Sotilgan mahsulot 9010-«Mahsulot sotishdan olingan daromadlar», 9020-
«Tovarlarni sotishdan olingan daromadlar», 9030-«Bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar» hisobvaraqlarida hisobga olinadi. 9040-«Sotilgan tovarlarning qaytarilishi» va 9050-«Xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar» hisobvaraqlarida sotilgan tovarlarning qaytarilishi hamda xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar aks ettiriladi.

2.