Mavzu: Tovar-moddiy zaxiralar va inventarizatsiyaning iqtisodiy mohiyati, ahamiyati va vazifalari. Kirish: Asosiy qisim: Reja

II BOB. TOVAR MODDIY ZAXIRALAR HISOBI VA UNING INVENTARIZATSIYASINI TASHKIL ETISH.

1. Tovar-moddiy zaxiralar hisobi va uni yuritish usullari

«Korxona buxgalteriyasida tovar-moddiy zaxiralarning kirim-chiqimlari xususidagi barcha birlamchi hujjatlar: manzil belgilari, imzolar, summalar va amalga oshirilgan tadbirlarning qonunga to’g’ri kelish-kelmasligi tekshiriladi».⁸
Kirim orderlaridagi yozuvlar tegishli to’lov hujjatlari, schyot-fakturalar, yukxatlar va boshqa hujjatlar bilan solishtiriladi. Noto’g’ri rasmiylashtirilgan hujjatlar qayta ko’rib chiqish uchun qaytariladi.
Buxgalteriyada tekshirishdan o’tkazilgan hujjatlar taksirovka qilinadi, ya’ni material miqdori uning narxiga ko’paytirilib, hujjat bo’yicha umumiy summa aniqlanadi. Keyin barcha kirim-chiqim hujjatlari omborlar, jamlama hisobvaraqlar bo’yicha guruhlarga ajratiladi, bu guruhlar esa hisob narxi bo’yicha kichik guruhlarga bo’linadi. Bu hujjatlarning yakunlari M-43 shaklidagi materiallarning jamlama hisobi jamg’aruv qaydnomasiga yozib qo’yiladi.
Transport-tayyorlov xarajatlarini hisobga olish. Materiallar mol yetkazib beruvchilardan sotib olinganida ko’p hollarda ularni sotib olish hamda tayyorlash bilan bog’liq operatsiyalar 1510-«Materiallarni tayyorlash va xarid qilish» hisobvarag’ida hisobga olinadi. Ushbu hisobvaraqning debetida 6010, 2310, 2010, 6990 va boshqa hisobvaraqlarning kreditlari bo’yicha materiallarning sotib olish qiymati shakllanadi. Shuningdek, bu yerda materiallar bilan bog’liq transport-tayyorlov xarajatlari ham ifodalanadi.
Bu hisobvaraqning kredit tomonida 1010-1090-hisobvaraqlarning debeti bo’yicha haqiqatda kelib tushgan va kirim qilingan materiallarning hisob qiymati aks ettiriladi.
Hisob narxlarida qabul qilingan materiallar va ularni sotib olish hamda tayyorlash qiymatlari orasidagi farq 1610-«Materiallar qiymatidagi og’ishlar» hisobvarag’iga o’tkaziladi va har oyning oxirida 1610-«Materiallar qiymatidagi



⁸ A.A.Karimov, F.Islomov, A.Avloqulov. «Buxgalteriya hisobi» T.; - «Sharq» 2004.
og’ishlar» hisobvarag’ining debetida yig’ilgan summa ishlab chiqarishga va boshqa ehtiyojlarga sarflangan materiallarning qiymatiga mutanosib taqsimlanib, xarajatlar hisobvarag’iga ko’chiriladi.
1510-«Materiallarni tayorlash va xarid qilish» hisobvarag’i debetidagi qoldiq korxonaga hali kelib tushmagan yo’ldagi materiallar qiymatini ifodalaydi.
Materiallarning haqiqiy tannarxi tarkibiga transport-tayyorlov xarajatlari ham kiradi. Bularga materiallarning shartnoma qiymatidan tashqari ularni sotib olish bilan bog’liq barcha xarajatlar kiradi. Bu xarajatlar materiallarning turlari bo’yicha tegishli hisobvaraqlarda mavjud materiallarning umumiy hajmi bo’yicha transport-tayyorlov xarajatlari summasi va foizini hisoblab chiqaradi.
Bu narsa hisobot oyi davomida sarflangan materiallarga to’g’ri keladigan transport-tayyorlov xarajatlarini aniqlab hisobdan chiqarish uchun zarur.
Sarflangan materiallar qaysi hisobvaraqlarga o’tkazilgan bo’lsa, transport- tayyorlov xarajatlari summasi ham shu hisobvaralarga yoziladi. haqiqiy tannarxning rejadan oshish ulushini topish va hisobga olish ham shu tartibda bajariladi. Bu yerda farq shundaki, og’ishish (tejalgan yoki ortiqcha xarajat) bo’lishi mumkin. Ortiqcha xarajat transport-tayyorlov xarajatlariga o’xshab, reja tannarxini ko’paytiradi, tejalgan summa esa uni kamaytiradi. Tejalgan summa minus yoki qizil storno bilan yoziladi.
Quyidagi jadvalda «Bunyodkor Qurilish-Montaj» korxonasi bo’yicha transport-tayyorlov xarajatlari summasi va foizini hisoblab topish misoli keltirilgan (3-jadval).
Materiallar sarflanishini buxgalteriyada hisobga olish Materiallarning sarflanishini buxgalteriya hisobida hisobga olishning muhim xususiyatlari mavjud. Korxonada materiallar quyidagi maqsadlar tufayli hisobdan chiqib ketishi mumkin:

• 
  ishlab chiqarishga sarflanganida;
  
• 
  ortiqcha materiallar sotilganida va boshqa hollarda.