Aytən Quliyeva
74
saf
laşmasına çalışır.
Yazısında ziyalı sənətkarımızın “Molla Nəsrəddin-66” əsəri-
ni xatırlayan Ramiz Rövşən yazır: “...Ən birinci yadıma Anarın
40 il bundan əvvəl yazdığı “Molla Nəsrəddin-66”sı düşdü. Çox
sev
diyim o əsəri bir də vərəqlədim, oradakı bir çox hekayələri,
hik
mətli sözləri, elanları, bildirişləri, həmçinin naməlum şair Çi-
nar Girdimani Beyləqaninin “şeirlərini” təzədən gülə-gülə oxu-
dum, bu gözəl əsərin öz bədii dəyərini və təsir gücünü zərrə qə-
dər də itirmədiyinə inandım. Eyni zamanda “Molla Nəsrəddin-
66” dan Anarın indiki yaradıcılığına, üç il əvvəl yazdığı “Ağ
qoç, qara qoç”a gələn apaydın qırılmaz yolunu gördüm”(54,67).
“Bu silsilədə Anar “Molla Nəsrəddin”in onomastik yaradıcı-
lığını da davam etdirir. “Molla Nəsrəddin”də belə onomastik va-
hid–
kəşflər var idi: Dəmdəməki, Lağlağı, Mozalan, Hərdəm-
xəyal, Hophop; İtqapan kəndi, Təzəkli kəndi, Donuzyeyən kəndi
və s. Anarın da həmin üsulla hazırladığı xüsusi isimlər (onomas-
ti
ka) maraqlıdır, yumoristik məzmunu ilə diqqəti çəkir: Umu
Kü
süyev, Qır Saqqızov, Naz Qəmzəyev, Tartan Partanov, Yalan
Palanov, S
oobrazim Natraixov, Şaltay Baltayev, Atdıyatdı Bat-
dıqaldıyev, Azyazpoz idarəsi, Gülməşəkər kəndi və s.” (41,215).
“Yaxşı padşahın nağılı” özünü rəiyyətpərəst və xeyirxah kimi
tanıdıb, əslində bütün rəiyyəti bədbəxt edən şahların, hökmdar-
la
rın, onların hər sözü ilə razılaşan vəzir, vəkillərin yaltaqlığını,
mənəvi dünyalarının çirkinliyini əks etdirən güzgüdür. Hekayə-
nin qəhrəmanı “yaxşı padşah” ilk baxışda “heç vədə rəiyyətinə
gül
dən ağır söz deməyən”, “boyunlarını vurdurmamış” bir baş-
çıdır. Əslində isə o daxilən nadan, cahil bir padşahdır. Biz bunu
onun hər gün “xalqın xoşbəxtliyi naminə” verdiyi bir-birindən
səfeh qərarlarda görürük. Anar onun simasında ölkəsini idarə
edə bilməyən, buna qabiliyyəti çatmayan, öz şəxsi hisslərinin
əsiri olan, xalqı öz iradəsinə tabe etmək istəyən nadan bir padşah
obra
zı yaradır.
Ölkədə sual cümlələri qurmağı qadağan edən padşah, qara-
vul
çusundan saatı belə öyrənə bilmir, çünki qaravulçu qorxudan
Anar – 75
75
pad
şahın hər dediyi saatı təsdiqləyir. Padşah mənəviyyatca xud-
bin, rəzil adamdır. Özü gecələr yata bilmədiyi üçün, rəiyyətinə
də yatmağı, yuxu görməyi qadağan edir. Və yalnız bundan sonra
ilk dəfə sakit və rahat yatır.
“Yaxşı padşahın” simasında nasir bir çox mənəvi-əxlaqi mə-
sələrə toxunur, çatışmazlıqları tənqid edir. Bunlardan biri şeirə,
şairə olan münasibətdir. Nadan padşah özündə şairlik istedadı-
nın olduğunu sanır. Şeirlərini vicdanlı, mənəvi cəhətdən zəngin,
əsl şairə oxuyur. Bəyənilmədiyini görüb şairi həbs etdirir, zü-
lüm
lərə düçar edir. Buna dözməyib intihar edən şairə heykəl
qoy
durur, qəzetlərdə şəkillərini çap etdirir. Bu epizodla əsl şai-
rin, yazıçının, sənətkarın belə bir nadan mühitdəki əzab dolu hə-
ya
tı göstərilir.
Hekayənin sonunda padşah babasının qadağan etdiyi güzgüyə
ba
xıb özü-özünü ifşa edir. “Əşi, bunun küt sifətini görmürsən,
gör
mürsən ki, axmağın, rəzilin biridir, bütün dünyaya nifrət edir.
Özünü xeyirxah göstərir, amma hamıya kin bəsləyir. Kin bəslə-
yir, ona görə ki, bədbəxtdir. Bədbəxtdir, ona görə də hamını
bədbəxt etmək istəyir, əşi bunun hay-hayı gedib, vay-vayı qalıb.
Bu gün sabah gor-
bagor olacaq. Belə bir gorbagorun üstündə qa-
nını qaraltmağa dəyərmi?!” (10,94).
Görkəmli ədəbiyyatşünas Pənah Xəlilov “Yaxşı padşahın na-
ğılı” haqqında yazır: “Bu əsərdə Anar eybəcərliyi “bəzəmək”,
şüurlu “böyütmək”, daha qabarıq verib onu hər səmtdən göstər-
mək üsulundan, xüsusən qroteks üçün vacib olan vasitələrdən is-
ti
fadə etmişdir” (52).
Anarın “Dörd cahar”, “Dağ dağa rast gəlməz” hekayələrində
na
dan, məsuliyyətsiz, çirkin mənəviyyatlı insanlar tənqid atəşinə
tutulur.
“Dörd cahar” hekayəsində yazıçı, iki müəllim obrazı yaradır.
Onlardan biri—
Zəki müəllim nə qədər saf, təmiz mənəviyyatlı,
əxlaqi cəhətdən yetkin insandırsa, Murtuz tamamilə onun əksi-
dir. Zəki müəllim ona təklif olunan maşına görə öz təmiz əqidə-
sin
dən dönmür. Kamil mənəviyyatlı bir insan kimi ədaləti qoru-
Aytən Quliyeva
76
yur. Murtuz müəllim isə həm öz mənəviyyatına, həm də müəl-
lim kimi şərəfli bir ada ləkə gətirərək, Cahangirovun oğluna ali
məktəbə qəbul imtahanında yüksək qiymət verərək, instituta qə-
bul etdirir.
Hekayədə tənqid hədəfinə çevrilən Murtuz müəllim
ya
zıçı qayəsini özündə əks etdirən Zəki müəllim tərəfindən ifşa
edilir.
“Dağ dağa rast gəlməz” hekayəsinin qəhrəmanlarının sima-
sında sənətkarımız öz işlərinə ciddi yanaşmayan elmi müəssisə-
ləri, elmi işçiləri, onların öz peşələrinə olan qeyri-ciddi münasi-
bətini tənqid edir.
“Anarın satirik əsərləri cəmiyyətimizdə hələ də yaşayan anti-
pod
lara qarşı sərrast atəşdir, bu əsərlər ibrətlidir, onlar bizi eyib-
lərə qarşı fəal mübarizəyə ruhlandırır” (54).
Görkəmli sənətkarın satirik və yumoristik hekayələrində diq-
qəti cəlb edən xüsusiyyətlərdən biri komik dil məsələsidir. Mü-
əllif burada dilin aydın, ifadəli, ən əsası isə janrın tələblərinə
uy
ğun olmasına xüsusi diqqət yetirir.
Anar bu hekayələrində bir təəssübkeş kimi yaratdığı mənfi
qəhrəmanlara gülməklə, onları ifşa etməklə cəmiyyətdə yaran-
mış özbaşınalıqların qarşısını almağa, insanların mənəviyyatı-
nın, əxlaqının saflaşmasına çalışır.