“MƏhsul satişI ÜZRƏ ƏMƏLİyyatlarin uçotu

# 
əməliyyatın təsviri 
Debet
 
Kredit
 
1. 
İstehsalatda istifadə edilən 
əsas xammal xərcləri 
202-2 "İstehsalatda istifadə 
olunmuş əsas materiallar" 
201-2 "Xammal və 
materiallar" 
2. 
İstehsalat işçilərinin əmək 
haqqısı 
202-3 "Əsas istehsalatla məşğul 
olan işçi heyətinə məsrəflər" 
533 "İşçi heyətinə qısa-
müddətli kreditor borcları" 
 
Sair istehsalat xərcləri 
202-5 "İstehsalatda istifadə 
olunmuş köməkçi xammal" 
201-6 "Sair materiallar" 
 
Sair təsərrüfat xərcləri 
202-6 "İstehsalatda istifadə 
olunmuş köməkçi materiallar 
201-5 "Ehtiyat hissələri" 
 
Avadanlığın amortizasiyası 
202-4 "İstehsalat aktivlərinin 
amortizasiya məsrəfləri" 
112 "Torpaq, tikili və 
avadanlıqlar -Amortizasiya" 
 
Hazır məhsulun maya dəyəri 
ilə anbara təhvil verilməsi. 
204 "Hazır məhsul" 
202 "İstehsalat məsrəfləri" 
Qeyd etdiyimiz kimi istehsal prosesi başa çatmış məhsulların, yerinə 
yetirilmiş işin və xidmətlər üzrə faktiki maya dəyərinin məbləğləri 202 "İstehsalat 
202 saylı “İstehsal xərcləri” hesabı üzrə növbəti subhesablar açılır:
• 202-1 "İstehsalatda istifadə olunmuş əsas xammal"
• 202-2 "İstehsalatda istifadə olunmuş əsas materiallar"
• 202-3 "Əsas istehsalatla məşğul olan işçi heyətinə məsrəflər"
• 202-4 "İstehsalat aktivlərinin amortizasiya məsrəfləri"
• 202-5 "İstehsalatda istifadə olunmuş köməkçi xammal"
• 202-6 "İstehsalatda istifadə olunmuş köməkçi materiallar"
• 202-7 "Köməkçi istehsalatla məşğul olan işçi heyətinə məsrəflər"

---

29 
xərcləri" hesabının kreditində əks etdirilir. Sonradan müvafiq məbləğ 202 saylı 
"İstehsalat xərcləri" hesabın kreditində 204 saylı "Hazır məhsul" hesabının 
debetinə yazılmaqla anbara təhvil verilmək üçün, 701 "Satışın maya dəyəri" 
hesabının debetinə bilavasitə satış məqsədləri üçün yazılmaqla silinir. 
Əgər hazır məhsul daxili məqsədlər üçün nəzərdə tutulursa, bu zaman istifadə 
təyinatından asılı olaraq 201 saylı “Material ehtiyatyları”, 207 saylı “Başqa 
ehtiyatlar” və başqa müvafiq hesabların debetində uçota alınır. Satış məqsədi ilə 
yüklənmiş və ya alıcıya təhvil verilmiş hazır məhsul artıq satılmış məhsul qismində 
601 saylı “Satış” hesabında uçota alınır. Bu məqsədlə anbardan buraxılmış 
malların satışı əks etdirmək üçün 204 saylı “hazır məhsul” hesabının kreditinə, 601 
saylı “Satış” hesabının isə debetinə yazılış aparılır. 
Məhsul (iş, xidmət) satışı məqsədi ilə yekun satış qiymətləri məhsulun satış 
qiymətinə vergi məqsədi ilə tutulmalar (ƏDV, aksiz, sadələşmiş vergi məbləği) 
əlavə edilməklə formalaşır. Sərbəst müəyyən edilən qiymətlər alıcı və satıcı 
arasında müəyyənləşir və alqı-satqı müqaviləsində qeydə alınır. Sərbəst müəy-
yənləşdirilən qiymətlər vergi oranları tərəfindən yoxlanılır. Əsasən qiymətlərdə 
eyni cinsli malların orta bazar qiymətindən 20%-dən çox kənarlaşma olduqda 
yoxlamaya cəlb edilə bilər.
İstehsalın növündən, təşkili və texnologiyasından, başvermə yerlərindən, 
Müqavilə qiymətləri növbəti üsullarla yoxlanlır:
Müvafiq məhsulun bazar 
qiyməti üzrə rəsmi 
məmbələrdən alınmış sənədlə 
təsdiqlənən məlumatlar 
əsasında. Rəsmi məlumat 
məmbələrinə əmtəə 
birjasındakı katirovka və bazar 
qiyməti, statistika və digər 
qiymətəmələgəlməni idarə 
edən orqanlar tərəfindən dərc 
edilmiş məlumatlar, eləcədə 
qiymətləndirmə fəaliyyətinə 
hüququ olan ekspertlərin 
rəyləri aid edilir;
Növbəti satış qiyməti metodu 
ilə. Bu metodda məhsul 
növbəti satışı üzrə 
müəyyənləşən qiymətinə 
əsaslanılır. Bu metoddan eyni 
növ məhsul üzrə bazarda 
nümunə qiymətlərinin 
müəyyənləşdirmək mümkün 
olmadıqda istifadə edilir.
Xərc metodu ilə. Bu metodun 
əsasını mövcud fəaliyyət 
sahəsi üzrə istehsal xərclərinin 
və müvafiq mənfəət 
marjasından istifadə etməklə 
hesablama təşkil edir. Bu 
metodda istifadə edilən 
mənfəətin həcmi anoloji 
məhsullar üzrə müəyyən 
edilən rentabelliyin həcminə 
bərabərdir. Rentabellik 
səviyyəsinə aid məlumatlar 
statistika və tarif şurası 
tərəfindən təqdim edilir.

---

30 
məsuliyyət mərkəzlərindən, istehsalat edilən məhsulun (işin, xidmətin) 
xarakterindən, kalkulyasiya obyektləri uyğun qraplaşdırılmasından və sair 
amdövrlərdən asılı olaraq məsrəflərin uçotunu aparmaq üçün Hesablar planında 
aşağdıakı : 201 №li “Material ehtiyatları”; 202 №li “İstehsalat (iş və xidmət) 
məsrəfləri”; 203 №li “Tikinti müqavilələri uyğun məsrəflər”; 204 №li “Hazır 
məhsul”; 205 №li “Mallar”; 206 №li “Satış məqsədi ilə saxlanılan başqa aktivlər”; 
207 №li “Başqa ehtiyatlar”;208 №li “Ehtiyatların dəyərinin azalmasına görə 
düzəlişlər”.mühasibat uçotu hesabları nəzərdə tutulmuşdur. 
Əsas istehsalatda iqtisad uyğun elementlər və kalkulyasiya maddələri uyğun 
istehsal xərclərinin uçotunu aparmaq, məhsul (iş, xidmət0 növlərinin maya 
dəyərini müəyyən etmək üçün 202 saylı hesabdan istifadə edilir. həmin hesab 
aktiv, kalkulyasiyaedici hesabdır. Bunun debetində ay ərzində baş verən müstəqim 
xərclər (məhsulun hazırlanması texnolojiyası ilə əlaqəli olan materialların, 
texnolojiməqsədlər üçün istifadə edilən yanacağın və enerjinin dəyəri, istehsal 
fəhlələrinin əmək haqqı, həmin dəyəri, istehsal fəhlələrinin əmək haqqı, həmin 
əmək haqqına görə ayırmalar) toplanır. İlkin sənədlərdə həmin xərclərin başvermə 
yerləri, buraxılan məhsulun, görülən iş və xidmət lərin növləri və müvafiq xərc 
maddələri göstərilir. Onların əsasında göstərilən xərclərin bölüşdürülməsi 
istiqamətləri uyğun cədvəllər, maşinoqramlar tərtib edilir. 
202 №li “İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri” hesabının debetinə müstəqim 
məsrəflər 201 «Material ehtiyatları», 533 saylı «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə 
olan borc» hesabı, 522 «Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar» hesabı və s. 
hesabların krediti ilə müxabirləşməklə yazılır. 
Köməkçi istehsalatlarda hazırlanan məmulatların ləvazimatları, göstərilən 
xidmətlərin maya dəyərinin müəyyən olunması üçün bütöv xərclər 202 saylı 
hesabda qruplaşdırılır. Həmin hesab da aktiv, kalkulyasiyaedici hesabdır. Ay 
ərzində bu hesabın debetində toplanan xərclər ayın sbununda 203, 721 və s. 
hesablara silinir. 
İstehsalatın idarə olunması və ona xidmət göstərilməsi uyğun xərclər qeyri-
müstəqim xərclər olduğundan konkret məhsullun (işin, xidmətin) maya dəyərinə 

---

31 
bilavasitə aid edilmir. Bu xərclər əvvəlcə 203 «Tikinti müqavilələri uyğun 
məsrəflər» və 721 «Ümumtəsərrüfat xərcləri» adlı yığıb-bölüşdürücü hesablarda 
uçota alınır. Zər bir sex, sex daxilində isə xərc maddələri uyğun baş vermiş 
ümumistehsalat xərcləri 203№ı hesabda, bütövlükdə müəssisənin idarə edilməsi və 
ona xidmət göstərilməsi ilə əlaqədar xərclər isə 721 saylı hesabda müəyyən 
olunmuş nümunəvi xərc maddələri uyğun uçota alınır. Göstərilən zesablarda uçota 
alınan xərclər ayın sbununda 202 №li “İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri” 
hesabına silinir. Onlar analitik uçotda müəssisənin istehsal bölmələri, bitməmiş
istehsal və hazır məhsullar (işlər, xidmətlər) uyğun uçota alınaraq böoüşdürülür. 
Cari ayda baş vermiş, lakin həmin dövrün məhsulunun maya dəyərinə daxil 
edilməsi nəzərdə tutulmayan xərclərin uçotu 191 «Gələcək dövrlərin xərcləri» , 
242 «Gələcək dövrlərin xərcləri» hesabında aparılır. Bu hesab da aktiv, büdcə – 
bölüşdürücü hesabdır. Hesabda yeni məhsul növlərinin mənimsənilməsi uyğun 
xərclər, əvvəlcədən ödəniolmiş telefon haqları, icarə haqqı və s. xərclər uçota 
alınır. 
Qarşıdakı dövrlərdə çəkilən xərclərin və ödənişlərin həyata keçirilməsi üçün 
müəssisədə yaradılan ehtiyatların uçotu 412 «Uzunmüddətli zəmanət öhdəliklərii»
adlı passiv hesabda aparılır. Belə xərclərə ihçilərə ödəniləcək məzuniyyət haqqı 
uyğun ehtiyat, əsas vəsaitlərin təmiri uyğun qarşıdakı xərclər üçün yaradılan 
ehtiyat və s. daxildir. 
İstehsalatda yaranmış zayın düzəldilməsinə çəkilən xərclər, habelə 
düzəldilməsi mümkün olmayan zaya sərf edilmiş xərclər 202 «İstehsalat (iş və 
xidmət) məsrəfləri» aktiv, kalkulyasiyaedici hesabda uçota alınır. 
Ayın sbununda 202 «İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri» hesabın debetində 
məhsul (iş, xidmət) istehsalı ilə əlaqədar olan bütöv müstəqim məsrəflər (iqtisad 
uyğun elementlər uyğun) toplanır. Hesabın kreditində isə tullantı və qənaət 
şəkilində, istifadə olunmayacaq istehsalatdan qaytarılan materialların dəyəri, 
düzəldilməsi mümkün olmayan zayın dəyəri və məhsulun, işin və xidmətin maya 
dəyərinə daxil edilmiş xərclər əks etdirilr. 

---

32 
202 «İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri» hesabın debet qalığı bitməmiş 
istehsala aid edilən məsrəfləri əks etdirir. 
İstehsaldan buraxılmış məhsulun (yerinə yettirilmiş işlərin və göstərilən 
xidmətlərin) maya dəyəri, ayın əvvəlinə bitməmiş istehsalın məbləğinə ay ərzində 
baş vermiş bütöv xərcləri əlavə edib alınmış ümumi məbləğdən istifadə edilməyən 
materialların, tullantıların, düzəldilmiş mümkün olmayan zayın və ayın sbununa 
bitməmiş istehsalın dəyərinə çıxmaqla müəyyən edilir. 
İstehsalatdan anbara təhvil verilən hazır məhsul həqiqi maya dəyəri, yaxud 
plan maya dəyəri ilə 202 №li “İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri” hesabının 
kreditində, 204 «Hazır məhsul» hesabının debetində yazılmaqla uçotda əks 
etdirilir. Buraxılmüş məhsulun həqiqi maya dəyəri bunun plan maya dəyərindən 
aşağı (xərclərə qənaət) olduqda əmələ gələn fərq 204 №-li hesabın debetində, 202 
«İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri» hesabın kreditində «qırmızı storno» yazalışı, 
həqiqi maya dəyəri plan maya dəyərindən yüksək (artıq xərclər) olduqda isə fərq 
məbləği 204 №-li hesabın debetində, 202 «İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri» 
hesabın kreditində əlavə yazılış qaydasında əks etdirilir. 
Hesablar planı və bunun tətbiqinə aid təlimatda göstərildiyi kimi müəssisələr 
məhsul buraxılışının uçotunun 701 «Satışın maya dəyəri uyğun xərclər» hesabında 
da aparıla bilər. Bu hesab hesabat dövründə buraxılmış məhsul, sifarişçiyə təhvil 
verilmiş işlər və gösətərilmiş xidmətlər uyğun məlumatları ümumiləşdirmək, 
habelə həmin iş və xidmətlərin həqiqi istehsal maya dəyəri ilə normativ (plan) 
maya dəyəri arasındakı kənarlaşmaları müəyyən etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. 
Göstərilən hesab zəruri hallarda, yəni məhsulun (iş və xidmətin) uçotu normativ 
(plan) maya dəyəri ilə aparıldığı hallarda tətbiq edilir. 
Ayın sbununda buraxılmış məhsullar, təhvil verilmiş iş və xidmətlər həqiqi 
istehsal maya dəyəri ilə 202№-ldi hesabların kreditindən 701 №-li hesabın debeti-
nə silinir. 701 №-li hesabın kreditində (204 «Hazır məhsul», 601 «Satış» hesab-
larının debeti ilə müxabirləşməklə) isə istehsaldan buraıxlmış məhsulun, təhvil 
verilmiş işlərin və göstərilmiş xidmətlərin normativ plan maya dəyəri əks etdirilir. 

---

33 
Beləliklə, 701 №-li hesabda istehsalatdan buraxılmış məhsullar, təhvil 
verilmiş işlər və göstərilmiş xidmətlər iki qiymətlə: debet tərəfində – həqiqi 
istehsal maya dəyəri, kredit tərəfində isə normativ (plan0 maya dəyəri ilə əks 
etdirilir. Hesabat ayının sbununda debet və kredit dövriyyələri müqayisə olunaraq 
həqiqi istehsal maya dəyərinin normativ plan marya dəyərindən kənarlaşması 
müəyyən edilir. Həqiqi istehsal maya dəyəri normativ (plan) maya dəyərindən 
aşağı (qənaət) olduqda «qırmızı storno» üsulu ilə 46 №-li hesabın debetinə 701 №-
li hesabın kreditinə, əksinə olduqda isə əlavə yazılış üsulu ilə yenə 46 №-li hesabın 
debetinə 701 №-li hesabın kreitinə mühasibat yazılışı tərtib edilirö 701 №-li hesab 
hər ay bağlanır və bunun qalığı olmur. 
İlk növbədə köməkçi istehsalata çəilmiş xərclər bölüşdürülür. Göstərilmiş 
xidmətlər uyğun məlumatlar əsasında köməkçi istehsalata məsrəflər müəssisənin 
istehsal və xidmət bölmələri arasında bölüşdürülür (bax 9-cu əməliyyata). 
Qeyd edilənləri sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar (sxem 1).