173
orta minerallaşma dərəcəsi, q/l; n - qruntun məsaməliliyi; F –
horizontun sahəsi, ha .
Qrunt sularının ehtiyatı səviyyənin çoxillik dəyişmə zona-
sından aşağıda qrunt suyu hövzəsindən sukeçirməyən horizonta
qədər olan zonada qruntların suvericiliyinə (
) uyğun gələn qra-
vitasiya sularının həcmi olub, aşağıdakı düsturla hesablanır:
Q=
h
or
F , (31)
Beləliklə, müəyyən edilmişdir ki, Şimali Muğanda 1994-cü
ildə su balansının gəlir hissəsinin artması ilə əlaqədar olaraq,
qrunt suyu səviyyəsi 0,26 m qalxmış, duz balansında isə gəlir
hissə çıxar hissədən az olduğu üçün balans mənfi qeyd olunmuş-
dur (yəni duz ehtiyatı azalmışdır) (cəd.28,29).
Cədvəl 28
Şimali Muğan ərazisinin ümumi su-duz balansı
(hesabi sahəsi 150 min ha) (1994)
Gəlir hissə
Çıxar hissə
Balansın gəlir
elementləri
Su,
ha
m
/
%
3
Duz,
ha
t /
%
Balansın çıxar
elementləri
Su,
ha
m /
%
3
Duz,
ha
t /
%
1.Atmosfer
çöküntüləri
26,0
3670
1,4
0,6
1.Buxarlanma:
a)yer
səthin-
dən
16,0
2125
-
2.Su buxarları-
nın kondensa-
siyası
10,0
1395
-
b)bitkilərin
transpirasiyası
62,0
8250
6.7
2,9
3.Suvarma su-
ları
57,0
8000
11,3
3
2.Drenaj axını
21,0
2800
86,1
38,3
4.Təzyiqli su-
larla qidalanma
6.7
930
87,1
38,3
3.Yanlara
yeraltı axın
1,0
152
7,2
3,1
5.Yanlardan
yeraltı axın
0,3
4
0,2
0,1
C Ə M İ
100
13999
100
44,0
C Ə M İ
100
13327
100
44,3
Su balansı +672 ; duz balansı -0,3.
174
Cədvəl 29
Şimali Muğanın qrunt sularının su-duz balansı
(hesabi sahəsi 150 min ha) (1994)
Su balansı +671 ; duz balansı -0,1
Şəmkirçay – Gəncəçay arası sahənin yeraltı sularının
balansı. Şəmkirçay – Gəncəçay arası sahənin yeraltı sularının
kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi onların balansının xarakterini mü-
əyyən edir və yeraltı suların resursunu hesablamağa imkan ve-
rir. Rayonun yeraltı sularının balans elementlərinin təyini sahə-
nin fiziki-geoloji və geoloji-hidrogeoloji xüsusiyyətlərinin komp-
leks qiymətləndirilməsinə əsaslanır.
Yeraltı suların balansının gəlir hissəsi atmosfer çöküntü-
lərinin-, yerüstü suların-, suvarma sularının infiltrasiyasından,
Gəlir hissə
Çıxar hissə
Balansın gəlir
elementləri
Su,
ha
m /
%
3
Duz,
ha
t /
%
Balansın
çıxar
elementləri
Su,
ha
m /
%
3
Duz,
ha
t /
%
Atmosfer çö-
küntülərinin
infiltrasiyası
13,6
1193
1,4
0,6
Qrunt suyu
səthindən
buxarlanma
63,0
5133
-
Su
buxarları-
nın kondensa-
siyası
8,0
697
-
Drenaj axını
35,0
2800
93,0
38,3
Suvarma sula-
rının infiltra-
siyası
68,0
5932
11,3
3
Yanlara
yeraltı axın
2,0
152
7,0
3,1
Təzyiqli
su-
larla qidalan-
ma
10,0
930
87,1
38,3
Yanlardan
yeraltı axın
0,4
3,9
0,2
0,1
C Ə M İ
100
8756
100
41,3
C Ə M İ
100
8085
100
41,4
175
kondensasiya sularından və yeraltı axınla sahəyə daxil olan
sulardan ibarətdir.
Tədqiq olunan rayonda atmosfer çöküntülərinin miqdarı
həm ilin fəsilləri və həm də sahə üzrə qeyri-bərabər paylanır
ki, bu da onların yer altına süzülməsinin müxtəlifliyinə səbəb
olur. Yer səthinə düşən atmosfer çöküntülərinin bir hissəi
yenidən buxarlanır, bir hissəsi yerüstü axın halında çaylara,
göllərə və digər yerüstü su hövzələrinə axır, qalan hissəsi isə
yer altına süzülərək, qrunt suyu zonasına daxil olur. Deməli,
əgər buxarlanmaya və yerüstü axına sərf olunan atmosfer çö-
küntülərinin miqdarını hesablasaq, onda yer altına infiltrasiya
olunan atmosfer çöküntülərinin miqdarını təyin etmək olar.
Tədqiqatlar göstərir ki, tədqiqat rayonunda yer səthinə
düşən atmosfer çöküntülərinin 24% - i yeraltı suların qidalan-
masına sərf olunur və tədqiqat aparılan sahədən (300 km
2
) yer
altına infiltrasiya olunan suyun həcmi 0,74 m
3
- ə bərabərdir
(sahəyə düşən atmosfer çöküntülərinin illik miqdarı 323 mm -
dir).
Şəmkirçay və Gəncəçaydan infiltrasiya olan suyun miqda-
rı uyğun olaraq, 1,11 və 0,11 m
3
/san - yə bərabərdir, yəni tədqi-
qat rayonu üçün 0,1 + 1,12 = 1,22 m
3
/san - dir.
Şəmkirçay-Gəncəçay arası sahədə torpaqların suvarılma-
sına verilən sulardan itki yeraltı su balansının əsas elementlə-
rindən biridir. Azərbaycan Respublikası Su Təsərrüfatı və Meli-
orasiya ASC-nin məlumatlarına görə, sahənin (107 km
2
) su-
varılmasına 1,54 m
3
/san su verilir. Bu suların 40% -i yer altı-
na infiltrasiya olunaraq, qrunt sularını qidalandırır.
Kondensasiya sularından infiltrasiyanın miqdarı tədqiqat
aparılan rayonda öyrənilməmişdir. Lakin geoloji-hidrogeoloji və
litoloji cəhətdən tədqiqat rayonuna analoji Gəncə – Qazax mas-
sivində aparılan tədqiqatlara əsasən Şəmkirçay – Gəncəçay arası
sahədə kondensasiyanın miqdarını 120 mm –ə bərabər qəbul
etmək olar. Bunun da 35 % - i (0,4 m
3
/san ) yeraltı suların qida-
lanmasına sərf olunur.
Dostları ilə paylaş: |