Metodik vəsait/tərt ed. R. Məmmədli; red. S. Məlikzadə; ix red

"Toy  dəvətnaməsi" 

povesti  də

 

ibrətamiz  sonluqla  bitir: 

zavoddan  oğurladığı  bir  maşın  spirti  sata  bilməyib  qamışlı 

gölməçəyə boşaldan baş şərabçı Vəli özü də həmin gölməçənin 

qurbanı olur.  

Ümumiyyətlə,  yazıçının  hekayə  və  povestləri  maraqlı, 

yaddaqalandır. Lakin Fərman Kərimzadə imzası daha çox tarixi 

romanlar  müəllifi  kimi  məşhurdur.  1967-ci  ildə  çap  olunmuş 

"Qarlı  aşırım"

  onun  bir  nasir  kimi  yetişdiyini  sübut  etdi. 

F.Kərimzadə  "Qarlı  aşırım"da  30-cu  illərin  ziddiyyətlərini, 

---

11 

 

kollektivləşmə  dövrünün  çətinliklərini,  özündən  əvvəlki  nəsr 

ustalarını təkrar etmədən, tamamilə yeni ruhda əks etdirdi. 30-

cu  illərə  60-cı  illərin  və  altmışıncıların  gözü  ilə  baxış, 

hadisələrin dolğun-dürüst mənalandırılması bu əsəri oxuculara 

sevdirdi.  F.Kərimzadə  “Qarlı  aşırım”la  Azərbaycan  tarixi 

romanında  yeni  bir  səhifə  açdı,  çox  tezliklə  yetmişinci  illərin 

sayılan yazıçılarından birinə çevrildi və həmin roman əsasında 

film də çəkildi. O,“Qarlı aşırım”la, İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” 

romanı  kimi,  Azərbaycan  ədəbiyyatında  yeni  bir  hadisənin 

əsasını  qoydu.  Hər  iki  yazıçımız  qəhrəmanlarını  təkcə  sinfi-

siyasi  ədəbi  platformadan  deyil,  həm  də  bir  insan  kimi,  yaxşı 

və  naqis  cəhətləri  ilə  vəhdətdə  təsvir  etdilər.  Bəli,  onlar  bu 

yolu,  həyatı  və  insanları  sinfi  mənsubiyyətindən  asılı 

olmayaraq, həm də bütün insani keyfiyyətlərilə təsvir etdilər.  

“

Qarlı  aşırım”  romanında  da  hadisələr  keçən  əsrin 

iyirminci-otuzuncu  illərində  cərəyan  edir.  Burada  da  sinfi 

mübarizədən  söhbət  gedir.  Amma  müəllif  sinfi  toqquşmaların 

təsvirindən  daha  çox,  bu  konfliktdə,  bu  toqquşmada  iştirak 

edənlərin daxili  dünyasına enir. 

 

Əsərdə  Kərbəlayı  İsmayıl  quruluşla  barışmır  və  onun 

məntiqi də tutarlıdır: ”Mənə dəyən kimə dəysəydi, indiyə qədər 

on dəfə silah götürərdi. Adamın varına da toxunarlar, torpağını 

da götürərlər, nə olar, elə bilərəm əl çirkidi. Bəs hörmətə sözün 

nədir?  Kişiliyə  sözün  nədir?  Axı  birdən-birə  hər  şeyi  adamın 

əlindən almazlar”.  

Onun dostu, bolşevik mövqeyini qəbul edən Abbasqulu bəy 

də öz inadında haqlıdır. Çünki o, nahaq qan tökməyin, qırğının 

əleyhinədir. Beləliklə, iki dünyagörüşü üz-üzə gəlir.  

“Qarlı  aşırım”  xarakterlər  romanıdır.  Fərman  Kərimzadə 

obrazların  adi  hərəkətlərini  ustalıqla  təsvir  etməklə  yanaşı, 

onların  daxili  aləmi  də  əks  etdirir.  Romanda  təsirli  səhnələr 

çoxdur.  Kərbəlayı  İsmayılla  Abbasqulu  bəyin  görüşü,  yaxud 

Qəmlonun  qəddarlığını  üzə  çıxaran  səhnələr  romanı  oxuyan 

---

12 

 

hər  kəsin  yaddaşında  qalır.  Xüsusilə,  Abbasqulu  bəyin  qətlə 

yetirilməsi  səhnəsi  çox  ustalıqla  qələmə  alınıb.  Burada  hər  bir 

cümlənin, hər bir ştrixin öz məna yükü var.  

Abbasqulu  bəy  Şadlinskinin  ömrünün  son  üç  günü,  cəsarət 

və qorxmazlığı, yüksək ağıl və idrak sahibi kimi tədbirli hərə-

kətləri,  qolçomaq  qiyamını  öz  qanı  bahasına  ləğv  edə  bilməsi 

yazıçının tarixi fakt və hadisələrə böyük duyum və həssaslıqla 

yanaşdığını,  yüksək  ümumiləşdirmə  gücünə  malik  olduğunu 

göstərir.  Kollektivləşməyə  partiya  rəhbərliyi,  30-cu  illər  kom-

somolunun    mübarizəsi,  geniş  kütlənin  siyasi  şüur  səviyyəsi, 

mübarizə və döyüş iqtidarı, düşmən qüvvələrin, Qəmlo kimilə-

rin  sinfi  mənafeyi,  fərdi-psixoloji  keyfiyyətləri,  köhnə  dünya 

adamlarının törətdikləri bəlaların qurbanı olan günahsız insan-

ların  taleyi  romanda  təbii  boyalarla  əks  etdirilmiş,  təsirli  və 

inandırıcı verilmişdir. Romanda iki əsas obraz (Abbasqulu bəy 

və Kərbəlayı İsmayıl) diqqət mərkəzində olsa da, digər surətlər 

(Talıbov,  Xəlil)  heç  də az  sanballı deyillər.  Kərbəlayı  İsmayıl 

xarakter  etibarilə  bütövdür,  yəni  əzəldən  Sovet  hökumətinə 

zidd  bir  mövqedə  dayanıb  və  heç  cür  kompromisə,  azacıq 

güzəştə belə getməyi özünə rəva bilmir. "Ə, nə hökumət, hansı 

hökumət? Mən belə hökumət tanımıram!" bu sözləri "Axırıncı 

aşırım"  filmində  Kərbəlayi  İsmayıl  deyir.  Ancaq  bu  sözləri 

sovet  hökumətinin  qılıncının  tiyəsi  də,  qəbzəsi  də  kəsdiyi 

1967-ci  ildə  yazıçı,  60-cı  illər  nəslinin  görkəmli  nümayəndəsi 

Fərman  Kərimzadə  deyirdi.  Yazıçı  qırmızı  ilğımın  puç  və 

əfsanə  olduğunu  yazıçı  fəhmi  ilə  çoxlarından  əvvəl  o 

duymuşdu.  "Qarlı  aşırım"  romanı  ilə  aldanmış  insan  selini 

dayandırıb  bəylikdən  köləliyə  sürüklənən  bir  xalqa  aşırımın  o 

üzündəki həqiqəti göstərirdi. 

---

13 

 

İllər  keçdi,  ilğım  dağıldı,  ədəbiyyatımızda  və  kinomuzda 

"Qarlı aşırım" ("Axırıncı aşırım") qaldı...   

Yazıçının