Mexanikali jumıs, energiya ha’m quwatlılıq Jobası

3. Energiyanın’ saqlanıw nızamı

Energiyanın’ saqlanıw nızamı ta’jriybelerden alıng’an na’tiyjelerdi ulıwmalastırıw joli menen shıg’arılg’an.

Aytayıq, tuyıq sistema ishindegi materiallıq tochka massaları m₁, m₂, ..., m_n tezlikleri ₁, ₂, ..., _n bolsın. Denelerge ta’sir etiwshi konservativ ku’shler F₁, F₂, ..., F'_n ha’m ten’ ta’sir etiwshi sırtqı ku’shler F₁, F₂, ..., F_n bolsın. < (4.38)
Sistemanın’ materiallıq tochkalari dt waqıt aralıg’ında dx₁, dx₂, ,..., dx_n aralıqlarg’a jıljısın. 38 - ten’lemeler sistemasının’ ha’r eki ta’repin dx₁, dx₂, ...,dx_n g’a ko’beytip ha’m dx₁ = ₁  dt ekenligin esapqa alıp to’mendegini payda etemiz
m₁ (₁ ^. d₁) - (F₁ + F₁) dx₁ = 0
m₂(₂ ^. d₂) - (F₂ + F₂) dx₂ = 0
........................................…………
m_n (_n ^. d_n) - (F_n + F_n) dx_n = 0
Bul ten’lemeler sistemasın qosıp ha’m sistema tuyıqlıg’ın esapqa alıp, yag’nıy
F₁ + F₂+ ... + F_n = 0
(4.39)
ni payda etemiz.
4.39 – ten’liktegi ag’zalardın’ birinshisi
(4.40)
yag’nıy tuyıq sistema kinetikalıq energiyası o’zgerisin belgileydi, ha’m ekinshisi bolsa
(4.41)
sistemanın’ ishki konservativ ku’shleri orınlag’an jumıs - potentsial energiyanı an’latadı. Demek, pu’tin sistema ushın dE_k + dE_r = 0 bolıwı kerek. Tuyıq sistemanın’ tolıq mexanikalıq energiyası bolsa turaqlı shamag’a ten’ boladı.
W = E_k + E_r = const (4.42)
Bul ten’lik tuyıq sistema ushın mexanikalıq energiyanın’ saqlanıw nızamın an’latadı. Bul ten’likke muwapıq tuyıq sistemadag’ı denelerdin’ o’zara ta’sir ku’shleri konservativ ku’shlerden ibarat bolsa, sistemanın’ mexanikalıq energiyası waqıt o’tiwi menen o’zgermeydi. Tuyıq sistemadag’ı denelerdin’ o’zara ta’siri konservativ ku’shlerden ibarat bolsa, sistemanın’ mexanikalıq energiyası basqa tu’rdegi energiyag’a aylanbaydı. Bunday sistemag’a tuyıq konservativ sistema delinedi. Dissipativ sistemada sistemanın’ mexanikalıq energiyası a’ste - sekin kemeyip basqa tu’rdegi energiyag’a aylanadı. Ta’biyatta barlıq sistema dissipativ boladı.
Solay etip, energiya jog’almaydı ha’m jan’adan payda bolmaydı, ol tek bir turden ekinshi turge o’tip turadı. Bul nızam materiyanın’ barlıq waqıtta qozg’alısta ekenligin ha’m hesh qashan jog’almaslıg’ın an’latadı.