Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

11.2.9. “Musaxxir al-bilod”
“Musaxxir al-bilod” (“Mamlakatlarni bwysundirkvchi”) nomli asarning 
muallifi Muh’ammad
ё
r ibn Arab Katagondir. Uning h’a
ё
ti va ilmiy-adabiy 
faoliyatiga oid malumotlar kam. Wzining swzlariga qaraganda, u XVI asrning 
ikkinchi yarmi va XVII asr boshlarida yashab wtgan, Shaybniy Abdullaxon soniy 
va Ashtarxoniylardan Boqi Muh’ammadxon (1603-1606 yy.)ning xizmatida 
bwlgan. 
Muh’ammad ibn Arab Kattagon va uning “Musaxxir ul-bilod” asari
yaqin vaqtlargacha ilmiy jamoatchilikka yaxshi malum bwlmagan, qolaversa asar 
h’aqida turlicha, kwp h’ollarda bir-biriga zid fikrlar h’ukm suradi. Masalan, 
K.G.Zaleman (1849-1916 yy.) “Musaxxir ul-bilod”ni Hofiz Tanish Buxoriyning 

---

129
“Sharafnomayi shoh’iy” asarining qisqartirilgan nusxasi, deb aytgan
41
bwlsa, ingliz 
sharqshunosi Ch.A.Stori h’amda “Sobranie vostochn
ı
x rukopisey AN UzCCR” 
ketalogini tuzuvchilari uni “Tarixi Shayboniy” deb ataganlar
42
. Yaqinda Sankt-
Peterburglik olima M.A.Saloh’itdinova “Musaxxir ul-bilod”ni mustaqil asar 
ekanligini aniqladi va asar h’amda uning muallifi h’aqida qisqa ilmiy axborot elon 
qildi. 
“Musaxxir ul-bilod” Shayboniylar sulolasining Abulxayrxondan boshlab 
shajarasi ba
ё
ni bwlib, Wzyuekiston va Qozog’istonning XV-XVI asrlardagi 
tarixini wrganishda muh’im qwllanmalardan biri h’isoblanadi. Asar 1610 yil 
atrofida 
ё
zilgan. 
Kitob tarkibi muqaddima va olti bobdan iborat. 
Birinchi bob Abulxayrxonning wg’li va taxt vorisi Shoh’ Bulog’ Sulton, 
uning wg’illari Muh’ammad Shoh’baxt, Shayboniyxon va Mah’mud Sulton 
h’amda udarning avlodi tarixini wz ichiga oladi. 
İ
kkinchi bobda Kwchkunchixon (Kwchumxon) va uning Samarqandda 
h’ukmronlik qilgan avlodi tarixi ba
ё
n etilgan. 
Uchinchi bobda Suyunchxojaxon va uning Toshkent h’amda Turkistonda 
h’ukmronlik qilgan avlodi tarixi keltirilgan. 
Twrtinchi bobda xoja Muh’ammadxon va uning Movarounnah’rda 
podshoh’lik qilgan avlodi tarixi keltirilgan. 
Beshinchi bob Abdulmwminxonning taxtga wtirishi (1598 y.) va qisqa 
h’ukmronligi h’aqida. 
Oltinchi bobda Buxoroning diqqatga sazovor joylari, muallif bilan 
zamondosh bwlgan va Buxoroda istiqomat qilgan shayxlar, olimlar va shoirlar 
h’aqida qisqacha malumot beriladi. 
“Musaxxir ul-bilod” kam wrganilgan, qwl
ё
zma nusxalari h’am kam. Hozir 
uning faqat qwl
ё
zma nusxasi malum: biri WzR FA Sharqshunoslik institutida 
(
İ
nv.
№
1505), ikkinchisi Rossiya FA Sharqshunoslik institutining Sankt-Peterburg 
bwlimida (
İ
nv.
№
S. 465) saqlanmoqda. Afsuski, ikkala nusxa h’am twla emas. 
Birinchi nusxada muqaddima va birinchi bobning katta qismi etishmaydi, ikkinchi 
nusxaning esa eng kerakli V-VI boblari ywq. 
Asarning I-IV boblarida XVI asr tarixiga oid manbalarni, xususan 
“Sharafnomayi shoh’iy”dek yirik asarlarni h’am malum darajada twlatuvchi, 
ularda ba
ё
n etilgan voqealarga aniqlik kirituvchi qimmatli malumotlar kwp. 
Shayboniyxon tomonidan 1507 yili wtkazilgan pul isloh’oti; Shayboniylar wrtasida 
kelishmovchiliklar va wzaro nizolar, uning sabablari; Shayboniylar bilan qozoq 
xonlari wrtasidagi si
ё
siy munosabatlar; wsha zamonlarda Sirdar
ё
bwyida istiqomat 
qilgan qoraqalpoqlar va ularning XVI asrning oxiri va XVII asr boshlaridagi 
ah’voli; Toshkent, Turkiston, Sayram, Andijon va Axsiket kabi shah’arlarning XVI 
asrning swnggi choragidagi ijtimoiy-si
ё
siy ah’voli h’aqidagi malumotlar shular 
jumlasidandir. 
41
Умняков
И
.
И
. “
Абдулла
-
наме
” 
Хафиза
Таниша
и
ее
исслеователи
//
Записки
коллегии
востоковедов
, 
У
том
.-
Ленинград
, 1930, 
стр
. 322.
42
Стори
Ч
.
А
. 
Персидская
литература
. 
Био
-
библиографический
обзор
. 2