11.2.17. “Tarixi Abulfayzxon”
“Tarixi Abulfayzxon” asarini Ubaydallaxon va Abulfayzxon (1711-1747
yy.) saroyida xizmat qilgan munajjim, shoir va tarixchi olim Abdurah’mon Davlat
ё
zgan. Muallif kwproq Abdurah’mon Tole nomi bilan mashh’ur.
Mazkur asar h’ajm jih’atdan kichik, 161 varaq bwlib, “Ubaydullanoma”ning
davomi h’isoblanadi va Buxoro xonligining 1711-1723 yillar orasidagi ijtimoiy-
si
ё
siy tarixini wz ichiga oladi. Malumki, XVIII asrning birinchi choragida Buxoro
xonligining iqtisodiy va si
ё
siy ah’voli zaiflashadi, ulus boshliqlarining, yani
mah’alliy h’ukmdorlarning mustaqillik uchun olibborgan h’arakati kuchaydi,
ularning ayrimlari, masalan, Balx va Samarqand markaziy h’ukumatga
bwysunmay qwydilar, Farg’ona XVIII asr boshlarida, 1709 yili Ashtarxoniylar
davlatidan ajralib chiqdi va wlkada mustaqil Qwqon xonligi tashkil topdi, 1722 yili
Samarqand h’am mustaqillik elon qildi va Rajabxon ismli kimsani xon qilib
kwtardilar (1722-1728 yy.), wzaro urushlar boshlanib ketdi.
“Tarixi Abulfayzxon” asarida mana shu masalalar keng
ё
ritib berildi.
Bundan tashqari, asarda Buxoro xonligining mamuriy tuzulishi va wzbek xalqining
wsha yillardagi etnik tarkibi h’aqida h’am ayrim, diqqatga sazovor dalil va
malumotlar bor.
“Tarixi Abulfayzxon”ning twla ruscha tarjimasi, zarur izoh’lar bilan 1959
yili A.A.semenov tarafidang Toshkentda nashr qilingan.
11.2.18. “Cilsilat us-salotin”
“Cilsilat us-salotin” Xoji Mir Muh’ammad Salimning asaridir. Uning
qwl
ё
zma nusxalari juda kam
ё
b bwlib, bir nusxasi Angliyaning Oksford shah’ridagi
Bodli kutubxonasida (raqami
№
269) saqlanmoqda.
Xoji Mir Muh’ammad Salim h’ech bwlmaganda biron kichik viloyatga
h’okim bwlish sharafiga muyassar bwlolmagan va boshidan kwp og’ir kunlarni
kechirgan Ashtarxoniylar jumlasidandir. Uning bobosi Tursun Muh’ammad sulton
1578-1598 yillari Samarqand h’okimi bwlgan. Uning twng’ich wg’li Poyanda
Muh’ammad Sulton Balx xoni Nadr Muh’ammadxonga yaqin bwlgan, xonning
singlisi Zubayda bonuga uylangan va 1611-1642 yillari Qunduz viloyatiga
h’okimlik qilgan. Ana shu Poyanda Muh’ammad sulton bilan Zubayda bonydan
tug’ilgan Muh’ammad
ё
r sulton Xoji Mir Muh’ammad Salimning bobosidir. U
1645 yilgacha Shah’risabz viloyatiga h’okim bwlgan va Nadr Muh’ammadxon
Buxoro taxtini wg’li Abdulazizxonga qoldirib ketgandan keyin u bilan birga
Balxga qochib borgan. Oradan bir yil wtgach, 1646 yili, Balx Boburiylardan
Shoh’i jah’on qwshinlari tomonidan ishg’ol etilganlan swng, xonning onasi
Shah’ribonu h’amda Nadr Muh’ammadxonning boshqa oila azolarini olib
Buxoroga qochib keldi, Abdulazizixonning qaomoqlar, qoraqalpoq va qozoq
sultonlariga qarshi h’arbiy yurishlarida ishtirok etdi, toju taxt oldida kwrsatgan
katta xizmatlari uchun Shah’risabzga h’okim qilib tayinlandi. Muh’ammad
ё
r
sulton 1647 yilning 14 iyunida Avrangzeb qwshini bilan Balx qishlog’i-
138
Temurobodda bwlgan jangda h’alok bwlgan. Xoji Mir Muh’ammad Salimning
otasi Muh’ammad Rustam sulton 1645 yili h’ali
ё
sh bwlgan va Abdulazizixon
unga iqto
45
tarzida Samarqandga qarashli Saripul tumanini inom qilgan, unga
otaliq
46
qilib esa Mir Shoh’xoja Shavdariyni tayinlagan. Lekin 1671 yili Abdulaziz
undan xavfsirab kwziga mil torttirib kwr qilgan. Muh’ammad Rah’im sulton orada
kwp vaqt wtmay, amir Muh’ammad
ё
r ltadiqning vositachiligi bilan, xondan ruxsat
olib Hajga jwnagan. Lekin, Dekan viloyatida davom etib turgan urush h’arakatlari
sababli, bandargoh’ shah’arlaridan birontasiga wtolmay, Shoh’ijah’onobodga
qaytib kelgan va oradan ikki yil wtgach, wsha erda vafot etgan.
Mir Muh’ammad Salimning wziga kelsak, u, asarda ba
ё
n etilgan voqealarga
qaraganda, otasidan keyin Buxoroda qolgan. 1711 yili Ubaydullaxon wldirilgandan
keyin, h’aj qilish bah’onasi bilan Arabistonga jwnagan. Bir yilcha
İ
sfah’onda
istiqomat qilib, 1712 yili Turkiyaga borgan. Sulton Ah’mad 111 (1703-1730 yy.)
uni eh’tirom bilan kutib olgan. Twrt yilcha Turkiyada turib, mazkur sultonning
h’arbiy yurishlarida qatnashgan. Mir Muh’ammad Salim 1716 yili Makkaga
borgan va h’aj marosimini ado etgandan keyin, dengiz orqali Hindistonga kelgan
va Boburiy Nosiruddin Muh’ammadshoh’ (1719-1748 yy.)ning xizmatiga kirgan.
“Cilsilat us-salotin” asarini Nosiruddin Muh’ammadshoh’ning topshirig’i bilan
ё
zgan. Xoji Mir Muh’ammad Salimning qachon va qaerda vafot etganligi
aniqlanmagan.
“Cilsilat us-salotin” 1731 yilda
ё
zilgan bwlib, muqaddima va twrt qismdan
iborat.
Muqaddimada asarning
ё
zilishi h’aqida swz boradi va muallifning 1711
yildan keyingi h’a
ё
ti h’aqida ayrim, diqqatga sazovor malumotlar keltiriladi.
Birinchi qismda islomiyatdan avval wtgan payg’ambarlar, qadimgi turklar
va mwg’ullar, xususan barloslar va Amir Temurning ota-bobolari, Amir Temur va
Temuriylar, shuningdek, h’azrat soh’ibqironning Hindistonda h’ukmronlik qilgan
avlodi tarixi qisqacha ba
ё
n etiladi.
Asarning ikkinchi qismi Mwg’ulistonning Tug’luq Temurxon(1348-1363
yy.)dan to Suyurg’atmishxongacha (1370-1388 yy.) wtgan davrdagi tarixini wz
ichiga oladi.
Muqaddima va I-II qismlarni
ё
zishda muallif wzidan avval
ё
zilgan
asarlardan, masalan, Juvayniyning “Tarixi jah’onkushoy”, Rashiduddinning “Jome
ut-tavorix”, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Mirzo Ulug’bekning
“Tarixi arba ulus”, Xondamirning “Xulosat ul-axbor”, “Habib us-siyar” va “Maosir
ul-muluk” asarlari, Abulfazl Allomiyning “Akbarnoma”, Hofiz Dwstmah’ammad
ibn
Ё
dgorning “Majma ul-ajoyib” (1606 yili
ё
zilgan) va boshqa 20 ga yaqin
kitoblardan foydalangan.
“Cilsilat us-salotin”ning III-IV qismlari favqulodda ah’amiyatga ega bwlib,
Wrta Osi
ё
, xususan Wzbekistonning XVI-XVIII asrning birinchi choragidagi
ijtimoiy-si
ё
siy tarixini ba
ё
n qiladi.
45
Иқтоъ
(
араб
.
кесим
)-
ўрта
асрларда
Яқин
ва
Ўрта
Шарқ
мамлакатларида
олий
ҳукмдор
тарафидан
шаҳзода
ва
йирик
амирларга
катта
хизматлари
эвазига
инъом
қилинган
ер
-
сув
,
мулк
.
46
Оталиқ
-
ўрта
асрларда
Ўрта
Осиё
хонликларида
амалда
бўлган
олий
мансаб
эгаси
,
шаҳзодаларнинг
тарбиячиси
ва
валийси
.
139
Asarda Buxoro xonligining Eron, Hindiston va Koshg’ar bilan bwlgan
aloqalari, Buxoro xonligida h’okimiyatning Shayboniylardan Ashtarxoniylar
qwliga wtishining aniq tafsiloti, XVII asrda Balx va Badaxshon, shuningdek,
Wzbekistonning ijtimoiy-si
ё
siy va madaniy h’a
ё
ti, Shoh’ijah’onning Balx va
Buxoro xonligi ichki ishlariga qurolli aralashuvi va Boburiylar qwshinining Balx
va unga tobe bwlgan erlarni bosib olishi, Xoraxmning XVI-XVII asrlardagi si
ё
siy
ah’voli xususida boshqa manbalarda uchramaydigan qimmatli dalil va malumotlar
keltiriladi. Asarda ulus tizimi, tiul va solona kabi soliqlar, Wzbekiston shah’arlari,
ularning ah’olisi va turmush tarzi h’aqida keltirilgan malumotlar h’am aloh’ida
qimmatga egadir.
Xoji Mir Muh’ammad Salim Buxoro xonlari, Abdullaxon II,
Abdulmwminxon, Dinmuh’ammadxon,
İ
momqulixon, Abdulazizxon,
Subzonqulixonning Hindiston, Eron va Turkiya h’ukmdorlari bilan
ё
zishmalarining 20 nafar maktubi nusxalarini h’am keltirgan. Bu maktublar,
shubh’asiz, Buxoro xonligi bilan mazkur mamlavatlar wrtasidagi
munosabatlartarixini wrganishda muh’im mano kasb etadi.
Dostları ilə paylaş: |