Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

 
11.2.17. “Tarixi Abulfayzxon” 
“Tarixi Abulfayzxon” asarini Ubaydallaxon va Abulfayzxon (1711-1747 
yy.) saroyida xizmat qilgan munajjim, shoir va tarixchi olim Abdurah’mon Davlat 
ё
zgan. Muallif kwproq Abdurah’mon Tole nomi bilan mashh’ur. 
Mazkur asar h’ajm jih’atdan kichik, 161 varaq bwlib, “Ubaydullanoma”ning 
davomi h’isoblanadi va Buxoro xonligining 1711-1723 yillar orasidagi ijtimoiy-
si
ё
siy tarixini wz ichiga oladi. Malumki, XVIII asrning birinchi choragida Buxoro 
xonligining iqtisodiy va si
ё
siy ah’voli zaiflashadi, ulus boshliqlarining, yani 
mah’alliy h’ukmdorlarning mustaqillik uchun olibborgan h’arakati kuchaydi, 
ularning ayrimlari, masalan, Balx va Samarqand markaziy h’ukumatga 
bwysunmay qwydilar, Farg’ona XVIII asr boshlarida, 1709 yili Ashtarxoniylar 
davlatidan ajralib chiqdi va wlkada mustaqil Qwqon xonligi tashkil topdi, 1722 yili 
Samarqand h’am mustaqillik elon qildi va Rajabxon ismli kimsani xon qilib 
kwtardilar (1722-1728 yy.), wzaro urushlar boshlanib ketdi.
“Tarixi Abulfayzxon” asarida mana shu masalalar keng 
ё
ritib berildi. 
Bundan tashqari, asarda Buxoro xonligining mamuriy tuzulishi va wzbek xalqining 
wsha yillardagi etnik tarkibi h’aqida h’am ayrim, diqqatga sazovor dalil va 
malumotlar bor. 
“Tarixi Abulfayzxon”ning twla ruscha tarjimasi, zarur izoh’lar bilan 1959 
yili A.A.semenov tarafidang Toshkentda nashr qilingan.
11.2.18. “Cilsilat us-salotin”
“Cilsilat us-salotin” Xoji Mir Muh’ammad Salimning asaridir. Uning 
qwl
ё
zma nusxalari juda kam
ё
b bwlib, bir nusxasi Angliyaning Oksford shah’ridagi 
Bodli kutubxonasida (raqami 
№
269) saqlanmoqda. 
Xoji Mir Muh’ammad Salim h’ech bwlmaganda biron kichik viloyatga 
h’okim bwlish sharafiga muyassar bwlolmagan va boshidan kwp og’ir kunlarni 
kechirgan Ashtarxoniylar jumlasidandir. Uning bobosi Tursun Muh’ammad sulton 
1578-1598 yillari Samarqand h’okimi bwlgan. Uning twng’ich wg’li Poyanda 
Muh’ammad Sulton Balx xoni Nadr Muh’ammadxonga yaqin bwlgan, xonning 
singlisi Zubayda bonuga uylangan va 1611-1642 yillari Qunduz viloyatiga 
h’okimlik qilgan. Ana shu Poyanda Muh’ammad sulton bilan Zubayda bonydan 
tug’ilgan Muh’ammad
ё
r sulton Xoji Mir Muh’ammad Salimning bobosidir. U 
1645 yilgacha Shah’risabz viloyatiga h’okim bwlgan va Nadr Muh’ammadxon 
Buxoro taxtini wg’li Abdulazizxonga qoldirib ketgandan keyin u bilan birga 
Balxga qochib borgan. Oradan bir yil wtgach, 1646 yili, Balx Boburiylardan 
Shoh’i jah’on qwshinlari tomonidan ishg’ol etilganlan swng, xonning onasi 
Shah’ribonu h’amda Nadr Muh’ammadxonning boshqa oila azolarini olib 
Buxoroga qochib keldi, Abdulazizixonning qaomoqlar, qoraqalpoq va qozoq 
sultonlariga qarshi h’arbiy yurishlarida ishtirok etdi, toju taxt oldida kwrsatgan 
katta xizmatlari uchun Shah’risabzga h’okim qilib tayinlandi. Muh’ammad
ё
r 
sulton 1647 yilning 14 iyunida Avrangzeb qwshini bilan Balx qishlog’i-

---

138
Temurobodda bwlgan jangda h’alok bwlgan. Xoji Mir Muh’ammad Salimning 
otasi Muh’ammad Rustam sulton 1645 yili h’ali 
ё
sh bwlgan va Abdulazizixon 
unga iqto
45
tarzida Samarqandga qarashli Saripul tumanini inom qilgan, unga 
otaliq
46
qilib esa Mir Shoh’xoja Shavdariyni tayinlagan. Lekin 1671 yili Abdulaziz 
undan xavfsirab kwziga mil torttirib kwr qilgan. Muh’ammad Rah’im sulton orada 
kwp vaqt wtmay, amir Muh’ammad
ё
r ltadiqning vositachiligi bilan, xondan ruxsat 
olib Hajga jwnagan. Lekin, Dekan viloyatida davom etib turgan urush h’arakatlari 
sababli, bandargoh’ shah’arlaridan birontasiga wtolmay, Shoh’ijah’onobodga 
qaytib kelgan va oradan ikki yil wtgach, wsha erda vafot etgan. 
Mir Muh’ammad Salimning wziga kelsak, u, asarda ba
ё
n etilgan voqealarga 
qaraganda, otasidan keyin Buxoroda qolgan. 1711 yili Ubaydullaxon wldirilgandan 
keyin, h’aj qilish bah’onasi bilan Arabistonga jwnagan. Bir yilcha 
İ
sfah’onda 
istiqomat qilib, 1712 yili Turkiyaga borgan. Sulton Ah’mad 111 (1703-1730 yy.) 
uni eh’tirom bilan kutib olgan. Twrt yilcha Turkiyada turib, mazkur sultonning 
h’arbiy yurishlarida qatnashgan. Mir Muh’ammad Salim 1716 yili Makkaga 
borgan va h’aj marosimini ado etgandan keyin, dengiz orqali Hindistonga kelgan 
va Boburiy Nosiruddin Muh’ammadshoh’ (1719-1748 yy.)ning xizmatiga kirgan. 
“Cilsilat us-salotin” asarini Nosiruddin Muh’ammadshoh’ning topshirig’i bilan 
ё
zgan. Xoji Mir Muh’ammad Salimning qachon va qaerda vafot etganligi 
aniqlanmagan. 
“Cilsilat us-salotin” 1731 yilda 
ё
zilgan bwlib, muqaddima va twrt qismdan 
iborat.
Muqaddimada asarning 
ё
zilishi h’aqida swz boradi va muallifning 1711 
yildan keyingi h’a
ё
ti h’aqida ayrim, diqqatga sazovor malumotlar keltiriladi. 
Birinchi qismda islomiyatdan avval wtgan payg’ambarlar, qadimgi turklar 
va mwg’ullar, xususan barloslar va Amir Temurning ota-bobolari, Amir Temur va 
Temuriylar, shuningdek, h’azrat soh’ibqironning Hindistonda h’ukmronlik qilgan 
avlodi tarixi qisqacha ba
ё
n etiladi. 
Asarning ikkinchi qismi Mwg’ulistonning Tug’luq Temurxon(1348-1363 
yy.)dan to Suyurg’atmishxongacha (1370-1388 yy.) wtgan davrdagi tarixini wz 
ichiga oladi. 
Muqaddima va I-II qismlarni 
ё
zishda muallif wzidan avval 
ё
zilgan 
asarlardan, masalan, Juvayniyning “Tarixi jah’onkushoy”, Rashiduddinning “Jome 
ut-tavorix”, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Mirzo Ulug’bekning 
“Tarixi arba ulus”, Xondamirning “Xulosat ul-axbor”, “Habib us-siyar” va “Maosir 
ul-muluk” asarlari, Abulfazl Allomiyning “Akbarnoma”, Hofiz Dwstmah’ammad 
ibn 
Ё
dgorning “Majma ul-ajoyib” (1606 yili 
ё
zilgan) va boshqa 20 ga yaqin 
kitoblardan foydalangan.
“Cilsilat us-salotin”ning III-IV qismlari favqulodda ah’amiyatga ega bwlib, 
Wrta Osi
ё
, xususan Wzbekistonning XVI-XVIII asrning birinchi choragidagi 
ijtimoiy-si
ё
siy tarixini ba
ё
n qiladi.
45
Иқтоъ
(
араб
. 
кесим
)- 
ўрта
асрларда
Яқин
ва
Ўрта
Шарқ
мамлакатларида
олий
ҳукмдор
тарафидан
шаҳзода
ва
йирик
амирларга
катта
хизматлари
эвазига
инъом
қилинган
ер
-
сув
, 
мулк
.
46
Оталиқ
- 
ўрта
асрларда
Ўрта
Осиё
хонликларида
амалда
бўлган
олий
мансаб
эгаси
, 
шаҳзодаларнинг
тарбиячиси
ва
валийси
.

---

139
Asarda Buxoro xonligining Eron, Hindiston va Koshg’ar bilan bwlgan 
aloqalari, Buxoro xonligida h’okimiyatning Shayboniylardan Ashtarxoniylar 
qwliga wtishining aniq tafsiloti, XVII asrda Balx va Badaxshon, shuningdek, 
Wzbekistonning ijtimoiy-si
ё
siy va madaniy h’a
ё
ti, Shoh’ijah’onning Balx va 
Buxoro xonligi ichki ishlariga qurolli aralashuvi va Boburiylar qwshinining Balx 
va unga tobe bwlgan erlarni bosib olishi, Xoraxmning XVI-XVII asrlardagi si
ё
siy 
ah’voli xususida boshqa manbalarda uchramaydigan qimmatli dalil va malumotlar 
keltiriladi. Asarda ulus tizimi, tiul va solona kabi soliqlar, Wzbekiston shah’arlari, 
ularning ah’olisi va turmush tarzi h’aqida keltirilgan malumotlar h’am aloh’ida 
qimmatga egadir.
Xoji Mir Muh’ammad Salim Buxoro xonlari, Abdullaxon II, 
Abdulmwminxon, Dinmuh’ammadxon, 
İ
momqulixon, Abdulazizxon, 
Subzonqulixonning Hindiston, Eron va Turkiya h’ukmdorlari bilan 
ё
zishmalarining 20 nafar maktubi nusxalarini h’am keltirgan. Bu maktublar, 
shubh’asiz, Buxoro xonligi bilan mazkur mamlavatlar wrtasidagi 
munosabatlartarixini wrganishda muh’im mano kasb etadi.