27
parfiyaliklar idishlar va tuya bilan va xorzmliklar ot va qurol-aslah’a bilan
tasvirlangan.
Persopoldan 6 milya-qariyb 5 km masofada, uning shimol tarafida
Husaynkuh’ qoyalarida ah’amoniylardan Doro 1, Ksereks 1 (miloddan avvalgi
486-465 yy.), Artakserks 1 (miloddan avvalgi 465-424 yy.) h’amda Doro 11
(miloddan avvalgi 424-404 yy.)larning maqbaralarini h’amda ularga kiraverishda
wyib
ё
zilgan katibalar bor. Mazkur
ё
dgorlik sosoniy sarkardalardan Rustam (636
yili arablar bilan bwlgan jangda h’alok bwlgan) nomi bilan h’am bog’liq
va tarixda
kwpincha Naqshi Rustam deb ataladi.
Katibalarda, ayniqsa Doro 1 surati ostiga
ё
zilgan katibada, uning davlati
kwklarga kwtarib maqtaladi, uning tarafidan bosib olingan xalqlar esa itoatkorlikka
va h’alol meh’nat qilishga chaqiriladi, bwysunmaganlar va shu sababdan jazoga
mah’kum etilganlarning nomlari qayd etiladi. Muh’imi shundaki, katibada
ah’amoniylarga tobe bwlgan 23 satraplik va xalqlarning twla rwyh’ati
ё
zilgan.
Bular orasida parfiyaliklar, baqtriyaliklar, swg’di
ё
naliklar h’amda xorazmliklar
h’am bor.
Ё
dgorlik orsida muh’imlaridan yana biri mashh’ur Beh’istun
ё
zuvlaridir. Bu
ё
zuvlar uzunligi 22 m, umumiy balandligi 7,8 m bwlib,
ular Shimoliy Eronda,
Kirmonshoh’dan 30 km masofada, dar
ё
bwylab wtgan qadimgi karvon ywli
ё
qasida, uning chap tarafida, Zagros nomli tik qoyaga, taxminan 105 metr
balandlikda Doro 1 ning amri bilan
ё
zilgan g’alaba
ё
dgorligidir.
Ё
zuv elam, bobil
va qadimgi eron tillarida bitilgan va miloddan avvalgi 523-522 yillari
Ah’amoniylar saltanatini larzaga keltirgan Gaumata – 522 yil 29 sentyabrda h’alok
bwlgan, Frada – marg’i
ё
nalik, 522 yil 10 dekabrdi asirga olingan, Skunxa -
h’ozirgi Qozog’iston va Wzbekiston h’ududida istiqomat qilgan sak qabilalarining
etakchisi kabi boshliqlar rah’barligidagi xalq h’arakatlari h’aqida h’ikoya qiladi.
1.2.1.2.
Avesta
Zoroastrizm – otishparastlik, miloddin avvalgi U1 – milodning U1 asri
dinining
muqaddas kitobi bwlib, miloddin avvalgi U1- milodning U1 asrlarida
ё
zilgan, Eron h’amda Wrta Osi
ё
xalqlarining qadimgi madaniyati, etiqodi, tili,
adabi
ё
ti va qisman tarixini wrganishda asosiy manba h’isoblanadi.
Asarning
ё
zilgan joyi h’aqida turlicha fikrlar mavjud. Bir guruh’ olimlar frantsuz
J.Darmsteter, ojarbayjon olimi
İ
.Aliev “Avesta” Midiya - h’ozirgi Eronning
shimoliy-g’arbiy qismi va Ozarbayjonda
ё
zilgan desalar, kwpchilik V.V.Struve,
S.P.Tolstov, F.Altxaym va boshqalar Amudar
ё
bwyida joylashgan viloyatlarda,
Balx va Xorazm oralig’ida yaratilgan, deb h’isoblaydilar. Oxirgi fikr swnggi
vaqtlarda
Eron olimlari, masalan
İ
broh’im Pur Dovud tarafidan h’am etirof etildi.
“Avesta” matni twliq saqlanmagan. Bizgacha, uning juda oz qismi etib
kelgan, xalos. Malumki “Avesta” Ka
ё
niy h’ukmdorlardan Gishtosp – Vishtosp
zamonida kitob h’oliga keltirilgan. Rivoyatlarga qaraganda, uning gatlar deb
ataluvchi asosiy qismi xudo Zaratushtra tomonidan
ё
zilgan va Masudiy, Tabariy va
Beruniylarning swzlariga qaraganda, 12 000 h’wkiz terisidan tay
ё
rlangan
maxsus
pergamentga oltin h’arflari bilan
ё
zilgan. Wsha vaqtlarda uning uch nusxasi
mavjud bwlgan, lekin bir nksxasi
İ
skandar Zulqarnaynning amr-farmoni bilan
ё
qib
28
yuborilgan.
İ
kkinchi nusxasini Yunonistonga olib ketilgan, uchinchi nusxasi esa
otashparastlar diniga wta etiqodli bwlgan kishilar qwlida saqlanib qolgan. Lekin bu
nusxa twla emas.
Asarning saqlanib qolgan qismlarini twplash va kitob h’oliga keltirish
ishlariParfiya podshosi Valgash 111 (148-192 yy.) h’amda Sosiniylar (milodning
111 asri) davrida h’am davom ettirildi. “Avesta” sosoniy Shopur 11 (309-379)
davrida tartibga solindi, izoh’lar va qwshimchalar (zand) bilan boyitildi va twla
kitob h’oliga
keltirilib, asrsiy qismlari pah’laviy tiliga tarjima qilindi. Bu kitob
“Zand Avesta” nomi bilan mashh’ur.
Afsuski, “Zand Avesta” h’am bizning zamonimizgacha twla h’olda etib
kelmagan. Uning bir qismi
İ
skandar Zulqarnayn yurishlari vaqtida, boshqa bir
qismi esa arablar istilosi (674-715 yy.) vaqtida ywq qilingan. Asarning bizgacha
etib kelgan qismi, professor E.E.Bertelsning malumotiga qaraganda
13
, 83 000
swzdan iboratdir. U asosan twrt qismdan – yasna, yashtov, vispered, vendidad
tashkil topgan. Yasna tarkibiga kirgan gat deb ataladigan qwshiqlar “Avesta”ning
eng kwh’na va qimmatli qismlaridir.
“Avesta”ning qwshiqlari va qissalari Abulqosim Firdavsiyning (taxm.940-
1030 yy.) “Shoh’noma” dostoniga manba bwlib h’izmat qilgan.
“Avesta” nisbatan yaxshi wtganilgan (K.Zalemen, X.Bartolomey,
E.E.Bertels, V.V.Struve va boshqalar). U frantsuz (Anketel dyu Perron,
Y.Darmsteter), rus (K.A.Kossovich), ingliz (L.X.Mayls), Laniya (A.Xristensen) va
fors (
İ
broh’am Pur Dovud) tillariga tarjima qilingan.
Uning Kopengagenda
(Daniya) saqlana
ё
tgan yagona nusxasi asosida tay
ё
rlangan fotomatni 1937-1944
ymllari olti jild qilib nashr etilgan.
Dostları ilə paylaş: