Ortaçağ Feodal Mülkiyet Anlayışı ve Osmanlı Hukukundaki Toprak …
11
İlk dönemi ifade eden Osmanlı Devletinin kuruluş dönemlerinde
uzunca bir süre uygulanan ve çeşitli Kanunnamelerle şekillenmekteydi. Bu
Kanunnameler Orhan Gazi, Fatih Sultan Mehmet, İkinci Bayezid, I. Selim
dönemlerinde çıkarılmış ve nihayet Kanuni Sultan Süleyman döneminde
çıkarılan “Kanunnamei Osmani” ile toprak sistemi iyice şekillenmiştir
46
.
Ayrıca Kanuni döneminin meşhur Şeyhülislamı olan Ebussuud Efendi, miri
arazinin tedvinine özel önem göstermiş, arazi hukuku ile ilgili fetvalarını
“Maruzatı Ebussuud” adını verdiği külliyatta toplamıştır. Özellikle Budinin
fethinden sonra arazi tahrir defterlerinin başına koyduğu “Mukaddime”
(Giriş)
47
, mülk arazi ile miri arazinin ayrımını ortaya koyan hukuki rejimi net
biçimde ortaya koymuştur
48
. Kanuniden sonra tahta geçen padişahların
vazettiği genel Kanunnamelerde de arazi rejimi ile ilgili hükümler yer
almıştır
49
.
XVI. Yüzyılda
Ebussuud efendi, Osmanlı topraklarını öşri topraklar,
haraci topraklar ve arz-ı memeleke (arz-ı emiriye) olmak üzere üçlü şekilde
gruplandırmaktaydı
50
. Böylece 1858 tarihli Arazi Kanunu’na kadar Osmanlı
toprakları, mülk topraklar (öşri ve haraci topraklar) ve mülk olmayan (miri
arazi) topraklar olmak üzere kabaca ikiye ayrılmaktaydı
51
.
Osmanlı toprak sistemi Osmanlı Devletinin kuruluşundan beri kabul
edilen beş farklı toprak grubuna dayalı olup şu şekildeydi
52
:
46
Kanunnamelerin %80’ine yakını arazi hukuku ile ilgili olduğundan, Osmanlı’nın toprak
sistemine ne kadar çok önem verdiğini göstermektedir. Bkz.
Akgündüz, C.III, s. 815.
47
Mukaddime ve metni için bkz. Akgündüz, C.III, s. 816; Cin, Miri Arazi, s. 53-54;
Cin/Akyılmaz, Hukuk Tarihi, s. 258-259.
48
Cin, Miri Arazi, s. 13 ve s. 53. Ebussuud’un miri arazi hakkındaki meşhur 826 no.lu
fetvası için bkz.
Avcı, s. 356.
49
Akgündüz, C.III, s. 816; Cin/Akyılmaz, Hukuk Tarihi, s. 412-413.
50
Cin, Osmanlı Toprak Düzeni, s. 11; Cin, Miri Arazi, s. 13; Gürsoy/Eren/Cansel, s. 47-
48; Şahin, s. 437; Üçok, Tımar-I, s. 528.
51
Şahin, s. 438; Cin, Miri Arazi, s. 10-11.
52
Akgündüz, C.III, s. 816-817; Akipek, s. 47 vd.; Cin, Miri Arazi, s. 16 vd.;
Cin/Akyılmaz, Hukuk Tarihi, s. 412-413 ile s. 414-415;
Eren/Başpınar, s. 32 vd.;
Şahin, s. 438-439;
Zevkliler, Tahsis, s. 57 vd. Bu arazi türleri hakkında ayrıntı için bkz.
Akgündüz, C.III, s. 817 vd.;
Akıntürk, s. 232 vd.;
Avcı, s. 354 vd.;
Aydın, s. 366 vd.;
12
Doç. Dr. Murat AYDOĞDU
1- Mülk topraklar (arazi-i memluke, kuru mülkiyet ve tasarruf hakkının
aynı kişide toplandığı -tam anlamıyla özel mülk olan- topraklar);
2- Miri arazi (arazi-i miriye, kuru mülkiyeti Devlete, tasarruf hakkı
özel kişilere ait olan yerler);
3- Vakıf arazi (arazi-i mevkufe, arazisi kurulan vakıflara ait olan yer-
ler);
4- Metruk arazi (arazi-i metruke, herkesin yararlanmasına bırakılan
yollar, köprüler gibi yerler ile belirli bir gruba bırakılan örneğin
belirli bir köye tahsis edilen mera, yaylak, kışlak, harman yeri,
baltalık gibi yerler);
5- Mevat arazi (arazi-i mevat, ziraate elverişli olmayan, yerleşime
uzak, ihya yolu ile kazanılabilen yerler).
Mülk arazi, miri araziye göre azınlıkta idi. Mülk arazi üzerindeki
hukuki durum, bugünkü anlamıyla mülkiyete eşdeğer özellik arz etmekte idi.
Bu araziler serbestçe alınıp satılabiliyor ve mirasçılara geçerken bölünebili-
yordu
53
. Yani burada İslam miras hukuku (feraiz) uygulanıyordu. Mülk
arazinin miras yoluyla parçalanmasını engelleyecek herhangi bir kural
yoktu
54
. Ancak kişiler, arazileri vakfa tahsis ettiklerinde parçalanmasını veya
bunlara el konulması engelleyebiliyordu
55
.
Bu beş farklı grup, 1858 tarihli Arazi Kanunu’nun 1. maddesi ve deva-
mında açıklıkla tanımlanmıştır
56
. Belirtmek gerekir ki Osmanlı Devleti,
üzerinde tarım yapmaya elverişli olan
topraklara özel önem vermiş, bu tip
Cin, Miri Arazi, s. 20 vd.;
Cin/Akyılmaz, Hukuk Tarihi, s. 415 vd.;
Gürsoy/Eren/
Cansel, s. 50 vd.;
Şahin, s. 439 vd.
53
Gürsoy/Eren/Cansel, s. 51. Mülk arazinin mirasçılara intikali hakkında ayrıntılı
değerlendirmeler için bkz.
Cin, Tarım Arazilerinin İntikali, s. 1 vd.;
Eren/Başpınar, s.
34-35.
54
Bu nedenle miri arazide bölünmeyi engelleyecek İslam miras (feraiz) hukukundan ayrı
bugünkü laik sisteme benzer bir rejim kabul edilmiş idi. Bkz. Cin, Tarım Arazilerinin
İntikali, s. 33 ve s. 36-37. Miri arazinin mirasçılara intikali hakkında ayrıntılı değerlen-
dirmeler için bkz. Cin, Tarım Arazilerinin İntikali, s. 35 vd.
55
Eren/Başpınar, s. 33-34; Zevkliler, Toprak Reformu, s. 265.
56
Akgündüz, C.III, s. 817; Akıntürk, s. 232, dn.21; Cin, Miri Arazi, s. 17-18; Cin/
Akyılmaz, Hukuk Tarihi, s. 415, dn.17;
Eren/Başpınar, s. 32.