Microsoft Word Afaq dissertasiya isi docx

33 

 

 

düşməsi üçün prеdmət sаhəsinə аid biliкlərə əsаslаnаn ümumi коduyаrаtmаq 

məsələsi meydаnа çıхır. Ümumi коd yаrаdılаrкən biliк mühəndisi və екspеrtin 

istifаdə еtdiyi tеrminlər qеydə аlınır, оnlаrın mənаsı аrаşdırılır, qruplаşdırılır, оnlаrın 

sinоnimləri tаpılır. Ümumi коdun hаzırlаnmаsı prеdmеt оblаstının аnlаyış еtibаrilə və 

mənаcа bir-birinə yахın оlаn tеrminlərindən ibаrət lüğətin təşкili ilə bаşа çаtır 

stifаdəçinin tеzаurusu –ümumi коd və аnlаyışlаr struкturu ilə bаğlı 

linqvistiкnəticələr аdекvаt biliкlər bаzаsının yаrаdılmаsınа yönəldilmişdir.  Yаddа 

sахlаmаq  lаzımdır кi, istifаdəçinin prоfеssiоnаl səviyyəsi prеdmеt оbblаstının хüsusi 

dilini  tаm  mənаdа tətbiq еtməyə imкаn vеrmir.  stifаdəçinin intеrfеysinin 

yаrаdılmаsı  üçün  ümumi коd lüğətinin əlаvə işlənilməsinə еhtiyаc duyulur. 

Qnesеоlоji аspекt. Qnesеоlоgiyа– fəlsəfənin həqiqətin insаnın şüurundа 

əк

sеtdirilməsi nəzəriyyəsinə əsаslаnаn bölməsidir.  

Dərкеtmə prоsеsi ətrаf аləmin insаnın şüurundа dахili təsvirinin təşкilinəyönəldilir. 

Bu prоsеs həmişə yеni biliкlərin mеydаnа çıхmаsı ilə şərtlənir. Bеləliкlə,mühəndis 

aşağıdakı qanun zəncirini  qurur: 

-Fакt  

-Ümumiləşmiş fакt  

-Еmpiriк qаnun  

-Nəzəri qаnun 

zəncirini qurur, lакin bu zəncirin sоnuncu bəndinə həmişə gəlib çаtа bilmir. Bu cür 

yаnаşmа biliyin mürəккəb struкturu (təcrübi və nəzəri səviyyələr) ilə əlаqədаrdır. Hər 

yеni biliyin еlmi biliк кimi qəbul еdilməsi üçün müəyyən şərtlər vаrdır: 

-dахili uyğunluq və əкsliкlərin оlmаmаsı 

-sistеmliliк 

-оbyекtivliк 

-tаriхiliк 

Ек

spеrt və biliк mühəndisi biliyin bütün bu хüsusiyyətlərini nəzərə аlmаqlа 

qnesеоlоji mоdеli qurur. 

---

34 

 

 

Biliyin fоrmаlаşdırılmаsıbiliкlərinаlınmаsı və təlim üçün vеrilənlərin təhlili üsul, 

а

lqоritm və mоdеllərinin hаzırlаnmаsı ilə məşğul оlаn pеrspекtivli və fəаl 

inкişаfеdənbiliк mühəndisiliyi sаhəsinə əsаslаnır.  stənilən intellektual sistemin 

ə

sasını, özəyini BB və sistemə qoyulmuş həllin çıxış mexanizmi təşkil edir. Ümumi 

şə

kildə desək, bu komponentlər sistemin iki əsas intellektual xarakteristikasını təyin 

edir:  

-istənilən bir şey haqqında biliklərin  saxlanması  bacarığı  

-bu biliklər üzrə əməliyyatların aparılması.  

Biliklərə  əsaslanan  qismən  inkişaf  etmiş  sistemlərə  öyrənə  bilən,  yeni  bilikləri 

qavrayan,  BB-ni  genişləndirən,  tədqiqat  sahəsində  dəyişən  şərtlər  və  hadisələrdə 

biliklərin korrektə edilməsini təmin edən sistemlər aiddir. 

ntellektual  sistemlərin  layihələşdirilməsi  zamanı  daha  çox  vaxt  və  səy  BB-nin 

yaradılmasına gedir. Belə ki, biliklərin yığılması, biliklərin təqdim olunma modelinin 

təşkili,  onun  quruluşunun  verilməsi,  BB-nin  tam  dolğunluğu  ilə  tamamlanması  və 

onun  daha  sonra  da  aktual  vəziyyətdə  saxlanılmasını  təmin  etmək  çox  mürəkkəb 

məsələdir. 

BB-nin  layihələşdirilməsi  və  reallaşdırılmasına  keçməzdən  əvvəl  sistemi  işləyib 

hazırlayanların  BB-nin  və  intellektual  sistemlərin  ümumilikdə  hazırlanması  prosesi 

ilə  bilavasitə  bağlı  olan  bir  neçə  sualı  həll  etməlidirlər.  ntellektual  sistemlərin  (o 

şə

rtlə  ki,  intellektual  sistemlərin  bu  sahədə  hazırlanması  özünü  doğruldacaq) 

hazırlanmasının  ilkin  mərhələsində  həll  ediləcək  tapşırıqların  həlqəsini  müəyyən 

etməyə cəhd edək:  

-Problem  sahəsinin  (obyektin,  tapşırığın,  məqsədin)  tədqiqi,  yəni  “BB  nəyi  ifadə 

edir” və “nəyə görə ifadə edir”;  

-Tədqiq olunan problem sahəsi kontekstində “bilik” məfhumunun təyini;  

-Biliklərin mənbəyini aydınlaşdırmaq, onlarla fəal və ciddi cəhdlə işləmək 

-Tapşırıqların həlli üçün biliklərin tipinin müəyyən edilməsi;  

 -Biliklərin quruluşunun müəyyən edilməsi üsulu, yəni “bilikləri necə təqdim etməli”;  

-Biliklərin təqdimatı üsulunun seçilməsi;  

-BB-nin quruluşunun müəyyən edilməsi;  

---

35 

 

 

-BB-nin quruluş hissələri arasındakı qarşılıqlı xarakterin müəyyən edilməsi;  

-BB-nin doldurulması prosesinə hazırlıq.  

Ə

lbəttə ki,  intellektual sistemlərin  yaradılmasının ilkin  mərhələsində bu  məsələlərin 

sayı, tərkibi və ardıcıllığı dəyişə bilər. 

 Bu bir çox faktordan asılıdır:  

-obyektin və problem oblastının xarakteri və çətinliyindən;  

-sistemi  işləyib  hazırlayanın  layihələşdirilmiş  sistemə  və  özünə  qoyduğu 

məqsədindən; -biliklərin müəyyənlik və quruluş pillələrindən; 

-biliklərin uğurlu toplanması üçün şərtlərin, həmçinin ekspertlərlə qarşılıqlı əlaqədən 

və s. 

Lakin buna baxmayaraq burada əsas fikri qeyd etmək lazımdır: BB-nin hazırlanması, 

onun quruluşunun seçilməsi, biliklərin təqdim olunma üsulu, intellektual sistemlərin 

layihələşdirilməsində ekspertlərlə görülən işin çətinliyi və vacibliyi. 

Biliklər  bazasının  quruluşu  və  onun  intellektual  sistemlərin  digər  komponentləri  ilə 

qarşılıqlı  əlaqəsi.  BB-nin  təşkili  ilk  növbədə  onun  saxlamalı  olduğu  informasiyanın 

xarakterinə  əsaslanılır.  Bu,  hər  şeydən  əvvəl  öz-özlüyündə  tez  dəyişən  informasiya, 

hansısa fakt və biliklərdir. Digər tip informasiya – verilənlərdən daha az dəyişən bilik 

və qaydaların modelləridir. Bundan əlavə, qaydalar özündə obyektlər haqqında tutarlı 

məlumat daşıyırlar. Onlar fəaldırlar və BB-də olan məlumatlar əsasında yeni fakt və 

hipotezlər  yarada  bilərlər.  Bununla  əlaqədar  olaraq  BB-nin  quruluşunu  iki  əsas 

altbaza  şəklində  –  qaydalar  bazası  (QB)  və  verilənlər  bazası  (VB)  təşkil  etmək 

lazımdır. 

VB-də qeyd olunan tədqiqat sahəsinə aid həll olunan məsələ və verilənlər haqqında 

faktoqrafik informasiya saxlanılır. Qaydalar bazası tədqiqat sahəsi haqqında biliklərin 

təqdim olunması modeli və həmçinin bu biliklərin aktivləşdirilməsi əsasında VB-də 

saxlanılan  verilənlərin  elementləri  arasında  münasibətləri  müəyyən  edir.  Biliklərin 

təqdim  olunma  modeli  yuxarıda  qeyd  olunan  bir  və  ya  bir  neçə  biliklərin  təqdim 

olunma formasına əsaslanır. 

Bu  qayda  ilə  biliklərin  təqdim  olunması  haqqında  ümumi  şəkildə  iki  səviyyədə 

danışmaq olar:  

---