Microsoft Word Afaq dissertasiya isi docx

36 

 

 

-birinci səviyyə – faktoqrafik informasiya, verilənlər;  

-ikinci səviyyə – faktoqrafik informasiyanın manipulyasiyası üsulunu müəyyən edən 

təsvir, əlaqə, qayda və prosedurlar. 

Biliklərdən  əlavə  BB-də  tədqiqat  sahəsi  haqqında  digər  tip  biliklər  də  saxlanılır:  -

sistem aləminin modeli,  

-istifadəçi haqqında biliklər,  

-məqsədlər və s.  

 

Bu biliklər əsasən təqdim olunmaların ikinci səviyyəsində bloklar və QB-nın quruluş 

hissəsi  şəklində  saxlanılır.  Adı  çəkilən  bir  neçə  bilik  tipinin  elə  birinci  səviyyədə 

(VB-də) saxlanması mümkündür. 

Bilik  və  qaydaların  həcmi  böyük  olduqda  informasiyanın  emalına  sərf  olunan  vaxt 

artır. Həll seçimi oblastının kiçildilməsi məsələsi əmələ gəlir. 

ntellektual  sistemlər  onların  qarşısına  qoyulan  məsələlərin  həllində  hərəkətlərin 

məqsədyönlülüyünə, biliklərlə işdə hansısa pillədə “dərk edilmiş” və konstruktivliyə 

malik  olmalıdırlar.  Buna  görə  də  bir  çox  real  zamanda  işləyən  intellectual  

sistemlərdə yeni, biliklərin təqdim olunmasının üçüncü səviyyəsi – BB-də əməliyyat 

proseslərinin  rasionallaşdırılması  təminatı  üçün  vacib  olanmetabiliklər  səviyyəsi 

realizə olunur. 

BB-də  biliklərin  strukturlaşdırılması  lazımi  informasiya  axtarışı  problemi  ilə  sıx 

ə

laqədardır.  Ən  yaxşı  axtarış  strategiyası  məsələnin  həllinin  bütün  mərhələlərində 

BB-də  olan  bütün  informasiyanın  deyil,  ona  uyğun  olan  hissəsinin  istifadə 

olunmasıdır. BB-nin düzgün strukturlaşdırılması zamanı verilən məsələnin həlli üçün 

axtarış və lazımi biliklərin seçilməsi problemi asanlaşır.  

---

37 

 

 

 

 

Sxem 2. Biliklərbazasının ümumiləşmiş quruluşu 

Yuxarıdakı  şəkildə  (şəkil  4)  göstərildiyikimirasionalobrazdahəllərin  çıxış 

mexanizminireallaşdıranqaydalarinterpretatorufunksiyalarını 

BB-

ninyüksəkpilləsiolanmetabiliklər 

(və 

yametabiliklərbloku) 

yerinə 

yetirir. 

Onudaqeydetməklazımdırki, 

BB-nintəşkilivə 

onunintellektualsistemlərindigərkomponentləriilə 

qarşılıqlı 

ə

laqəsindəmüxtəlifvariantlarvardır. 

Süniintellectsistemininbiliklərinaxtarış  və  generasiyasında  əsassistemmodulları  ilə 

BB-ninqarşılıqlı əlaqəsini əksetdirənfraqmentverilib. BB-də faktoqrafikinformasiyavə 

evristikavə yaqaydalartəqdimolunur. 

Bundanəlavə,BB-ninyüksəkpilləsində 

axtarışınrasionalstrategiyasınıntəkmilləşdirilməsi 

üçünlazımolanmetabiliklərverilmişdir. 

Lakinbiliklərin 

çıxışı 

yeniqaydavə 

bilikləringenerasiyası  buradaBB-də  qaydavə  verilənlərininterpretasiyasındaBB-

ninmetasəviyyəsiilə qarşılıqlı əlaqədə olan çıxış blokununköməyiiləhəyatakeçirilir. 

70-ciillərinsonundasüniintellekt  (S )sahəsində  çalışanmütəxəssislərbaşadüşdülərki, 

proqramıintellektuallaşdırmaqdanötrüonupredmetsahəsihaqqındayüksəkkeyfiyyətlixü

susibiliklərlə 

təminetməklazımdır. 

---

38 

 

 

Bufaktınbaşadüşülməsixüsusiproqramsistemlərinininkişafınasəbəbolduvəbunlarındah

ə

rbirimüəyyənməhdudpredmetsahəsindəekspertkimiistifadə 

olunmağabaşladılar. 

Buproqramlarekspertsistemləradlandırıldı.[17] 

Ekspertsistemlərinqurulması 

texnologiyasıbilikmühəndisliyiadlanır. 

Buprosesitəşkiledənmütəxəssislərbilikmühəndisləriadlanırlarvə 

onlarkonkretpredmetsahəsininbirvəyabirneçə  ekspertilə  qarşılıqlı  əlaqəolurlar. 

Bilikmühəndisiekspertlərdənməsələninhəlli 

üçünlazımolanproseduranı, 

strategiyanı,emprikqaydaları əldə edirvəbubilik əsasındaekspertsistem (ES) yaradırlar 

Ekspertsistemlərin 

ə

sasını 

ekspertbilikləritəşkiledir. 

Ekspertmüəyyənpredmetsahəsində 

mükəmməlbiliyə, 

böyüktəcrübəyə 

malikyüksəkkvalifikasiyalı mütəxəssisdir. 

Ekspert    sistemlərininnüvəsini  biliklər  bazası  təşkil  edir.  BB  ES-in  yaradılması 

prosesində toplanan ekspert biliklərdən təşkil olunur. Biliyin yığılması və təşkili ES-

in ən vacib cəhətlərindən biridir. Əldə olunmuş biliklər müəyyən qaydalar formasında 

ifadə  olunmaqla  biliklər  bazasını  əmələ  gətirirlər.  Bu  biliklərin  qaydalar  şəklində 

formalaşmasında biliklərin təsvir modelindən istifadə olunur. 

Biliklərin təsvir modeli ekspertlərdənalınmış biliklərin müəyyən qaydalar formasında 

təqdim olunmasına xidmət edir. ES-də biliklərin təsvir modellərinin təsnifatıbelədir: 

-produksion model; 

-semantik şəbəkə modeli; 

-freym model; 

-formal məntiq modeli; 

-relyasion model; 

-problem yönümlü modellər.  

Ekspert Sistemlər   bir-birilə əlaqəli çoxlu bloklardan ibarətdir. 

Bilik  bazası  (BB)  problemin  həllini  əks  etdirənfaktlar  və  qaydalardan  ibarətdir. 

Sonuncular biliklərin təsvir modelinə uyğun olaraq təşkil olunurlar . 

---

39 

 

 

Verilənlər  bazası  bloku  həll  olunan  problemin  cari  andakı  vəziyyətinə  uyğun 

verilənlərdən, yəni həll prosesində lazim olan giriş və aralıq verilənlərindən ibarətdir. 

Nəticə  çıxarma  mexanizmi  verilənlər  bazasındakı  giriş  verilərindən  və  BB-dəki 

biliklərdən  istifadə  edərək  elə  qaydanı  seçir  ki,  bununəsasında  problemin  giriş 

verilənlərinə  uyğun  həlli  tapılır. zah  mexanizmi  sistemdə  həllin  tapılması 

ardıcıllığını, sistemdən necə istifadə olunması qaydasını izah edir. 

Aralıq mexanizm istifadəçi ilə sistem arasında münasibəti təşkil edir. 

Biliкlərin  təqdim  еdilməsinin  digər  bir  mоdеli  də  şəbəкə  mоdеlləridir.  «Sеmаntiк» 

tеrmini  mənа  dеməкdir  və  «sеmаntiка»  isə  simvоl  və  оbyекtlər  аrаsındакı 

münаsibətləri  müəyyən  еdən  və  yа  işаrələrin  mənаsınıtəyin  еdən  еlmdir.Sеmаntiк 

şə

bəкəzirvələri  –  аnlаyışlаr  və  əyriləri  isə  аnlаyışlаr  аrаsındакı  münаsibətlər 

о

lаnistiqаmətlənmiş qrаfdır.  

А

nlаyışlаr,  аdətən,  коnкrеt  və  yа  mücərrəd  оbyекtlərdir,  аnlаyışlаr  isə  «bu»,  «bir 

hissəsidir»,  «məхsusdur»,  «sеvir»  tipli  əlаqələrdir.  Sеmаntiк  şəbəкələrin  хаrакtеriк 

х

üsusiyyətləri üç tip münаsibətlərin mütləq mövcud оlmаsıdır:  

-Sinif – sinfə dахil оlаn еlеmеnt;  

-хаssə - qiymət;  

-sinfə dахil оlаn еlеmеnt nümunəsi.  

Misаl:  Zirvə  оlаrаq  nsаn,  Vəliyev,  Vоlqа,  Аvtоmоbil,  Nəqliyyatın  şəкli,  Mühərriк 

çıхış еdir.  

ntellektual  EHM  –  lərin  məxsusiliyi  ondadır  ki,  onlar  verilənlər  bazasından  deyil, 

biliklər bazasından istifadə edir. 

Bilik dedikdə - təcrübədə yoxlanılmış həqiqətin tanınması nəticələri başa  

düşülür. 

Hüquqi  sahədə  bilik  –  insan  tərəfindən  toplanmış  instinqlər,  faktlar,  prinsiplər  və 

digər hüquqi obyektlərdir. 

Onagörə  də,  verilənlər  bazsından  fərqli  olaraq  biliklər  bazasına  sənədlərdən, 

kitablardan, məqalələrdən, hesabatlardan oxunmuş – tanınmış məlumatlar daxildir.  

Ekspertsistemləri aydınlaşdırır, izah edir, arqumentləşdirir və nəticələr çıxarır. 

---