Microsoft Word Afaq dissertasiya isi docx

61 

 

 

 

Şə

kil 3. Ekspert sistemlərin quruluşu 

stifadəçi    –    predmet    sahəsinin      mütəxəssisi,  hansıki  sistem  onun  üçün  nəzərdə 

tutulub.      Adətən  onun  ixtisas  səviyyəsi  o  qədər  də  yüksək  olmur  və  o  ekspert 

sistemlərin   köməyinə  ehtiyac  duyur. 

Biliklər  üzrə  mühəndis  –  ekspert  və  biliklər  bazası  arasında  aralıq  bufer  kimi  çıxış 

edən süni intellekt sahəsi üzrə mütəxəssis.  

Sinonimləri  aşağıdakılardır :  

-koqnitoloq,  

-mühəndis-interpretator, 

-analitik. 

 

stifadəçi  interfeysi  –  informasiyanın  daxil  edilməsi  və  nəticənin  alınması 

mərhələsində  ekspert  sistemlərlə  istifadəçilər  arasında  dialoqu  yaradanproqram 

kompleksi.  

---

62 

 

 

Biliklər  bazası  –  ekspert  sistemlərin  əsas  komponenti  olub,  onun  “intellektual 

bacarığını”    təşkil    edir.    Ekspert    sistemlərin    digər    komponentlərindən    fərqli   

olaraq  biliklər   bazası   sistemin    “dəyişilən”   hissəsidir,   hansı    ki     konsultasiyalar   

arası   (bəzi sistemlərdə elə konsultasiya zamanı) təcrübəsi  və biliklər   mühəndisinin   

istifadəsi zamanı dola və modifikasiya oluna bilər. 

Həlledici  –  biliklər    bazasında    olan      biliklər      əsasında    ekspertin      fikirlərinin   

gedişini modelləşdirən proqramlar. Sinonimləri  aşağıdakılardır:  

-deduktiv maşın,  

-çıxış maşını, 

- məntiqi çıxış bloku. 

zahat  altsistemi  –  istifadəçiyə  “Bu  və  ya   digər  məsləhətlər   necə  alınmışdır?” 

və    “Nəyə  görə  sistem  məhz  belə  nəticə  qəbul  etmişdir?”  suallarına  cavab  verən 

proqram.“Necə”  sualına      cavab  –    məlumat    bazasında      istifadə      olunan    

fraqmentlər  nəticənin      alınması      üçün    bütün    prosesin,  yəni    bütün      addımların   

zəncirvari   nəticəsi kimi  istiqamətlənməsi   olur.  “Nəyə görə”  sualına cavab kimi 

sistem bilavasitə əvvəlcə  alınmış  nəticəyə  qayıdır,  yəni  geri  bir  addım  atır. 

Biliklər  bazasının   intellektual   redaktoru  –  biliklər   üzrə   mühəndisin   dialoq 

rejimində   biliklər  bazası   yaratmağa   imkan    verən    proqram.   Özündə,  baza   

ilə  işləməyi    asanlaşdıran    yerləşdirilmiş      menyu      sistemini,      biliklərin   

təqdimolunma  dili   şablonunu,    kömək    rejimini    (“help” –  rejim)  və    digər xidmət 

vasitələrini birləşdirir. 

Başqa bir mənbədə isə  ekspert sistemlərinin  arxitekturası aşağıdakı  kimi  verilir: 

- nterpretator 

-Verilənlər bazası adlanan işçi yaddaş 

-Biliklər bazası 

-Biliklərin qəbul edilməsi komponentləri 

- zah edici komponent 

-Dialoq komponenti 

 

 

---

63 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sxem 4. Ekspert sistemlərinin  arxitekturası 

 

Verilənlər  bazası  (işçi  yaddaş)  həll  edilən  məsələnin  cari  zamanında  ilkin  və  ara 

verilənlərin saxlanılması üçün təyin edilib.  

Biliklər  bazası  baxılan  oblastı  təsvir  edən  uzunmeddətli  verilənlərin  və  bu  oblastın 

verilənlərin  məqsədəuyğun  dəyişdirilmələrini  təsvir  edən  qaydaların  saxlanılması 

üçün təyin edilib.  

nterpretator işçi yaddaşda olan ilkin verilənlərdən bə biliklər bazasındakı biliklərdən 

istifadə  edərək  qaydaların  elə  ardıcıllığını  formallaşdırır  ki,  onlar  ilkin  verilənlərə 

tətbiq olunaraq məsələnin həllinə gətirib çıxarır. 

Biliklərin əldə olunması komponenti ekspert-istifadəşi tərəfindən yerinə yetirilən ES-

ni biliklərlə doldurulması prosesini avtomatlaşdırır. 

zah  edici  komponent  sistem  tərəfindən  həllin  alınmasını  və  bu  zaman  hansı 

biliklərdən istifadə etdiyini izah edir ki, bu da ekspert üçün sistemin testləşdirilməsini 

asanlaşdırır və alınmış nəticəyə istifadəçinin etibarını artırır.  

Dialoq  komponenti  məsələnin  həlli  və  işin  nəticəsində  biliklərin  alınma  prosesi 

zamanı istifadəçi ilə dostcasına ünsiyyətə yönəldilib.  

Ekspert sisteminin işlənilməsində bu ixtisasların nümayəndələri iştirak edir: 

-Problem oblastda ekspert; 

BB 

Ekspert 

istifadə 

edən 

D 

 

A 

L 

O 

Q 

zah etmə 

Bilikləri 

ə

ldə edən 

Ümumi 

faktlar 

qayd

a 

Həll 

edən 

Y və ya 

B 

---

64 

 

 

-Biliklər mühəndisi – ES-nin işlənilməsi üzrə mütəxəssis; 

-Alətlər vasitələrini işləyən proqramçı.  

-Qeyd  etmək  lazımdır  ki, iştirakçılar arasında  biliklər  mühəndisinin olmaması  (yəni 

onların  proqramçılarla  əvəzi)  ya  ES-nin  yaradılma  prosesini  uğursuz  edir,  ya  da 

ə

həmiyyətli dərəcədə onu uzadır. 

Ekspert  problem  oblastını  xarakterizə  edən  bilikləri  (verilənləri  və  qaydaları)təyin 

edir, biliklərin tamlığını və düzgünlüyünü təmin edir. 

Biliklər  üzrə  mühəndis  ES-in  işində  zəruri  olan  bilikləri  aşkarlandırmağa  və 

strukturlaşdırmağa espertə köməklik göstərir; verilən problem oblastı üçün ən yararlı 

S-in seçimini yerinə yetirir, və bu  S-də biliklərin təqdim üsulunu təyin edir; standart 

funksiyaları  (bu  problem  oblastı  üçün  tipik  olan)  seçir  və  proqramlaşdırır  (ənənəvi 

üsullarla). 

Proqramçı ES-nin bütün  komponentlərini tərkibində saxlayan IS-ni işləyir və sonra 

istifadə olunan mühit ilə birləşdirir. 

zahetmə komponenti, məsələnin həllinin alınmasını və ya alınmamasını izah edir və 

bu halda hansı bilgilərdən istifadə olunmasını göstərir. Bu imkan verir ki, ekspert 

alınmış nəticəni analiz etsin və ondan istifadə etbarlılığını artırsın.Dialoq komponenti 

istənilən istifadə edənlə dostcasına mübadiləyə istiqamətlənib. 

Məsləhət rejimində ekspert sistemləri ilə mübadiləni axırıncı istifadə edən həyata 

keçirir. Onu yalnız nəticə və həllinin alınması metodu maraqlandırır. Bu halda 

istifadə edənin mütəxxəssis olması heç də vacib deyil. 

Ekspert sistemlərinin işlənməsinə yönəlmiş alət vasitələri proqram vasitələrindən 

ə

lavə aparat və texniki vasitələri də özündə birləşdirir. Proqram alət vasitələri 

aşağıdakı xarakteristikaları müəyyən edir: təyinatı; mövcud olma mərhələsini; 

alətlərin növünü; istifadə olunan metod və biliklərin növünü, universallığını; əsas 

xüsusiyyətini, fəaliyyət mühitini.  şləmə dərəcəsinə görə adətən alət vasitələrinin 

mövcudluğunu üç mərhələyə ayırılır: təcrübə, tədqiqat və kommersiya.Təcrübə 

mərhələsində alət vasitələri məhdud spesifik məsələlərin həlli üçün yaradılır və 

adətən onlar ləng və effektsiz işləyirlər.Tədqiqat mərhələsində alət vasitələri 

---