Microsoft Word Agrosanoat majmuasi iqtisodiyoti Darslik 2006. doc
Agrosanoat majmuasini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari
Yüklə 3,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.4. Agrosanoat majmuasini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari Agrosanot majmuasini rivojlanishtirish har qanday davlatning, shu jumladan, O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biridir. O’zbekiston Respulikasi agrosanoat majmuasi iqtisodiyotning nisbatan yaxshi rivojlangan sohasi hisoblanadi. Uning mamlakat hayoti uchun iqtisodiy va ijtimoiy Qishloq xo’jalik mahsulotlari va homashyo bozori Bozor infratuzilmasi Ixtisoslashgan bozorlar Bozor mexanizmlari Ulgurji savdo (tayyorlov tizimi, yarmarka va birjalar) Chakana savdo Ichki xo’jalik bozori (umumiy ovqatlanish, xodimlarga sotish) Dallolchilik (brokerlar, komissionerlar, savdo agentlari) Tashqi savdo tashkilotlari Reklama va axborot agentliklari Homashyo bozori Don bozori Paxta bozori Tamaki bozori Meva bozori Sabzavot va poliz bozori Mol va parranda mahsulotlari bozori Yog-moy beradigan ekinlar mahsulotlari bozori Talab va taklif Raqobat Narx Kvotalash mexanizmi Tovar intervensiyalari Mahsulotni ortiqchasini bozordan sotib olish mexanizmi Agrar qonunchilik Oziq-ovqat Sut va sut mahsulotlari Non va non mahsulotlari Go’sht va go’sht mahsulotlari Yog-moy mahsulotlari Konditerlik Meva va uzum sharbatlari, vino, konyak, pivo Sabzavot va poliz mahsulotlari bozori Boshqa qishloq xo’jalik xomashyosi bozorlari boshqa xo’raki mahsulotlar bozori 38 ahamiyati juda katta. CHunki bu soha katta moliyaviy resurslar talab qilmasdan katta samara bera oladigan sohadir. Boshqa tarmoqlarni tashkil etish va rivojlantirish, o’z navbatida, katta moliyaviy va yangi sohada ixtisoslashgan asosiy vositalar, mehnat resurslarining bo’lishini talab qiladi. Agrosanot majmuasi esa, O’zbekiston Respublikasining tarixan mavjud bo’lgan va rivojlangan sohalaridan biri hisoblanadi. Mamlakat aholisi juda qadim davrlardan qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanib keladi. Mamlakat aholisi qishloq xo’jaligini yuritishda juda katta malakaga ega. Tabiiy-iqlim sharoitlari qishloq xo’jaligi uchun qulay mintaqalardan hisoblanadi. SHu sababli ham agrosanoat majmuasini rivojlantirish O’zbekiston Respublikasi uchun eng muhim ustuvor yo’nalishlardan biri qilib belgilangan. 1991-2006 yillar ichida mamlakatmiz iqtisodiyotida chuqur sifat o’zgarishlar yuz berdi. Mamlakat kuchli ijtimoiy himoyaga asoslangan bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’lidan bormoqda. SHu yillar ichida mamlakat agrosanoat majmuasini bozor iqtisodiyoti talablari asosida rivojlantirishni ta’minlaydigan huquqiy baza yaratildi va takomillashtirilib borilmoqda. Agrosanoat majmuasida davlatning ulushi minimallashtirildi va novdavlat sektor hal qiluvchi asosiy kuchga aylandi. Hozirda mamlakat qishloq xo’jaligida yetishtirilayotgan yalpi mahsulotning 99 fozidan ko’prog’i nodavlat sektorida ishlab chiqarilmoqda. Qishloq xo’jaligida xususiy mulkka (erdan tashqari) asoslangan fermer va dehqon xo’jaliklari tashkil topdi va ular jadal rivojlanib bormoqdalar. 2003 yilning 1 yanvariga kelib mamlakat qishloq xo’jaligida jami bo’lib 77 mingta fermer xo’jaligi faoliyat ko’rsatib turgan bo’lsa 2006 yilning 1 yanvar holatiga fermer xo’jaliklari soni 125,7 ming, 1 iyuniga kelib 189,6 mingtani tashkil etdi. Olib borilgan chuqur islohotlar natijasida mamlakatda don yetishtirish hajmi keskin ko’paydi. Agarda 1992 yilda jami bo’lib 2,2 mln. tonna don yetishtirilgan bo’lsa, 2002 yilga kelib bu ko’rsatkich 5,4 mln. tonnani, 2005 yilda 6008,8 ming, 2006 yilda 6,1 mln. tonnani tashkil etdi. Shu yillar ichida O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligida oldin ko’p miqdorda yetishtirilmagan moyli o’simliklar mahsulotlari, qand lavlagi ishlab chiqarish ko’paytirildi. Meva, savzavot va poliz mahsulotlari yetishtirish ham keskin ko’paymoqda. Chorvachilik tarmog’i 39 rivojlanishi esa, aksincha, qoniqarli holatda emas. Sut, go’sht, yetishtirish 2000 yilda 1990 yil darajasida bo’ldi, tuxum yetishtirish esa hajman 3 martadan ortiqroqqa kamayib ketdi. 2005 yilga kelib 1991 yilga nisbatan qoramollar bosh soni 16,4 foizga, yetishtirilayotgan go’sht 17,4 foizga, sut 14,6 foizga va tuxum ishlab chiqarish 9,6 foizga ko’paydi. Respublikada 1991-1996 yillarda chorva mollari bosh soni 12-17 foizga kamayib ketdi. Respublikada bu holatga o’z vaqtida to’g’ri baho berildi va chorva mollari bosh sonini ko’paytirish choralari ko’rildi. Natijada 1998 yildan boshlab chorva mollari bosh soni o’sa boshladi. Sobiq ittifoq tarkibida bo’lgan respublikalarning barchasida mustaqillikka erishgandan keyin chorva mollari bosh soni keskin kamayib ketdi. Respublika prezidenti, hukumati chorvachilik tarmog’ining keskin kamayishi eng avvalo aholining turmush darajasiga ta’sir qilishini hisobga olib, sohada iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirdi. Bu tadbirlar natijasida respublikada chorva mollarining bosh soni keskin kamayib ketishga yo’l qo’yilmadi. Shunga qarmasdan ularning bosh sonini yanada ko’paytirish zarurati bor. Respublika qishloq xo’jaligida mavjud chorva mollarning zoti keyingi yillarda yaxshilangan emas. Bu borada juda katta ishlar qilinishi lozim. Mamlakatda chorva mollarining bosh sonini ko’paytirish, ularning yangi, sermahsul zotlarini yaratish yoki sotib olish, chorvachilikning yem – xashak bazasini mustahkamlash zarurati bor. Chorvachilikning moddiy-texnika bazasini mustakamlash va yangi texnalogiyalar joriy etish bugungi kun talabidir. Keyingi 2000-2006 yillarda umuman, mamlakat qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotini ishlab chiqarish yiliga 4,5 -6 foizdan ko’proq o’smoqda. 2004-2005 yillarda bu ko’rsatkich mos ravishda 10,1 va 7,0 foizni tashkil etdi. O’zbekiston Respublikasi agrosanoat majmuasi tarmoqlari oldida quydagi asosiy maqsadli vazifalar turibdi. · Mahsulotlar miqdorini ko’paytirish va assortimentini yaxshilash. Bu borada katta ishlar amalga oshirilishi lozim. Chunki mamlakat aholisini oziq-ovqat 40 mahsulotlari bilan tibbiyot me’yoriga mos ravishda ta’minlanish darajasi hali ancha past. Ayniqsa, chorvachilik mahsulotlari yetishtirishni keskin ko’paytirish talab qilinadi. Mamlakatda don yetishtirishni 10-12 mln. tannaga yetkazish, go’sht, sut yetishtirishni eng kamida ikki, tuxum yetishtirishni 3 martaga ko’paytirish talab qilinadi. Albatta fiziologik me’yor (energiya olish) nuqtai nazaridan oziq-ovqat muammosi mamlakatda to’liq hal etilgan. Ammo oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish ijtimoiy – iqtisodiy tomondan baholanganda katta muammo bo’lib turibdi. Gap shundaki, fiziologik me’yor bo’yicha olinayotgan energiya qaysi mahsulotlarni iste’mol qilish evaziga hosil bo’lmoqda, degan savol tug’iladi. Hozirda mamlakat aholisi oziq – ovqatdan olinayotgan energiyaning asosiy qismi non va non mahsulotlari, kartoshka, uglevodlar va mevalarni iste’mol qilishdan olinmoqda. Inson organizmi talab darajasida mo’’tadil faoliyat ko’rsatishi uchun esa balanslashgan oziq-ovqat mahsulotlari iste’mol qilish talab etiladi. Respublikada bu mahsulotlardan jon boshiga qanchadan iste’mol qilinishini ko’rsatuvchi maxsus me’yor ham ishlab chiqilgan. Bu borada, ya’ni balanslashgan oziq–ovqat iste’mol qilishda, hali jiddiy kamchiliklar mavjud. Ayniqsa, chorvachilik, asalarichilik, baliq mahsulotlariga bo’lgan talab katta bo’lishiga qaramasdan shu mahsulotlar bilan aholi qoniqarsiz holda ta’minlangan. Shu jihatdan mamlakatda yer, suv, mehnat va boshqa resurslardan foydalanishning eng samarali yo’llarini topish, fan, texnika va texnologiyaning eng ilg’or yutuqlarini ishlab chiqarishga qo’llash orqali qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirish va ulardan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishni ko’paytirish, assortimentini yaxshilash agrosanoat majmuasining bosh vazifalaridan biridir. Agarda yer yuzi aholisining 2 mlrd.ga yaqini ochlik, to’yib ovqat yemaslik va ichimlik suv tanqisligi sharoitda yashayotganini xisobga olsak, bu muammo nihoyatda muhimligi ayonlashadi. Bundan tashqari yer yuzi aholisi, jumladan, O’zbekiston Respublikasi aholisi ham ko’payib bormoqda. Hisob-kitoblarga qaraganda, 2030 yilga borib Respublika aholisi 46-mln. kishini tashkil etar ekan. · Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning tannarxi past bo’lishini ta’minlash. Bu juda dolzarb muammolardan biri bo’lib, bozor iqtisodiyoti talabidan kelib chiqadi. 41 Bozorda raqobatga bardosh berish uchun yetishtirilayotgan mahsulotlar ham sifatli, ham arzon bo’lishi kerak. Bozorda talab va taklif qonuni talablari natijasida shakllangan narxdan yetishtirilayotgan mahsulot tannarxi arzon bo’lishi talab qilinadi. Mahsulotlar tannarxining arzon bo’lishi ma’lum darajada ijtimoiy masalalarni ham to’g’ri hal etilishiga xizmat qiladi. Shuningdek, mahsulotlar tannarxining past bo’lishi ularning narxini pasayishiga olib kelishiga asos bo’lib hizmat qiladi. Bu, aholining mahsulotlarni sotib olish imkoniyatlarini kengaytiradi, turmush darajasini oshiradi, ishlab chiqaruvchilarning esa foydasi ko’payishini ta’minlaydi. Natijada korxonalarning davlat byudjetiga to’lovlari va soliqlarning umumiy miqdori ko’p bo’lishiga olib keladi. Bu esa mamlakat iqtisodiyotini kuchaytiradi va yanada tez rivojlanish imkoniyatlarini yaratadi. Keyingi yillardagi mamlakatda olib borilgan narx siyosati natijasida qishloq xo’jaligi korxonalarining iqtisodiy imkoniyatlari ancha cheklanib qoldi. Sanoat mahsulotlariga erkin narxlar siyosati olib borildi va natijada qishloq xo’jaligi sotib olayotgan o’g’it, yoqilg’i–moylash materallari, texnika, ularni butlovchi qismlari narxlari 14 yil (1991-2005) ichida 1400 marta va undan ko’proqqa oshdi. Qishloq xo’jaligining asosiy mahsulotlari bo’lgan paxta va donga narxlar esa 24-50 marta oshdi, xolos. Narxlarning bunday holatda shakllanishi (narx paritetining buzilishi) qishloq xo’jaligi korxonalarning iqtisodiy imkoniyatlarining cheklanishiga sabab bo’ladi va bu holat, o’z navbatida, qishloq xo’jaligi korxonalarida ko’plab boshqa muammolarning yuzaga kelishiga sabab bo’lmoqda. Qishloq xo’jaligi korxonalarining bu holati, o’z navbatida, umuman, mamlakat agrosanoat majmuasining jadal rivojlanishiga to’sqinlik qilmoqda. Shu sababli ham yetishtirilayotgan mahsulotlar birligi tannarxini imkon darajasida pasaytirish agrosanoat majmuasini asosiy vazifalarining ikkinchisi hisoblanadi. · Mamlakat agrosanoat majmuasi tarmoqlarida, ayniqsa, qishloq xo’jaligida, mehnat unumdorligini oshirish. Ma’lumki mehnat unumdorligining yuqori bo’lishi juda katta ijobiy natijalarga olib keladi. Mehnat unumdorligining oshishi mahsulot tannarxi nisbatan past bo’lishini, katta miqdordagi resurslar tejalishini ta’minlaydi. 42 Qishloq xo’jaligidan mehnat resurslarining bo’shashiga olib keladi. Qishloq xo’jaligidan bo’shagan mehnat resurslari nisbatan ko’p malaka va bilim talab qiladigan sanoatning turli saholarida ishlashi uchun imkoniyatlar tug’iladi. Natijada mamlakat mehnat resurslarining sifat darajasi oshadi. Bu esa eng katta boylik hisoblanadi. Rivojlangan davlatlar tarjibalari shuni ko’rsatadiki, bizda mehnat unumdorligini oshirish imkoniyatlari juda katta. Masalan: AQSH, Germaniya, Gollandiya kabi rivojlangan davlatlarda qishloq xo’jaligida band bo’lgan bir xodim mamlakat aholisining 90-110 tasiga yetarli mahsulot ishlab chiqariladi. Bizda bu ko’rsatkich 9- 12 tani tashkil etadi. Albatta, rivojlangan davlatlar agrosanoat majmuasi tarkibida asosiy mehnat resurslari agrosanoat majmuasining qishloq xo’jaligiga xizmat qiladigan yoki qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlaydigan sohalarda band. Agar umuman, agrosanoat majmuasida mehnat unumdorligini hisobga olsak, yuqoridagi nisbatning farqi kamayadi. Shunga qarmasdan rivojlangan davlatlar va O’zbekiston qishloq xo’jaligidagi mehnat unumdorligining darajasi o’rtasidagi farq juda katta. Shu sabablarga ko’ra, mamlakat agrosanoat majmuasida mehnat unumdorligini oshirish eng muhim vaziflardan biri bo’lib qoladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatda yutib chiqish va barqaror rivojlanish uchun mehnat unumdorligini oshirishga et’iborni kuchaytirish lozim. · Majmua tarmoqlarining bir–biri bilan mutanosib holda rivojlanishni ta’minlash. Bu juda katta nazariy va amaliy ahamiyatga ega vazifalardan biridir. Hozirda mamlakat agrosanoat majmuasining birinchi sohasi - agrosanoat majmuasi tarmoqlari uchun ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqaruvchi tarmoqlarning mavjudligi va borlarining rivojlanish darajasi talabdagidan juda past. Natijada, respublika qishloq xo’jaligida ishlatilayotgan traktorlarning katta qismi, kombaynlar, yuk avtomobillarining yuz foizi import evaziga qoplanadi. Mamlakatda tarktor, paxta terish mashinasi va qator qishloq xo’jaligi uchun zarur ishchi mashinalar ishlab chiqarishga yetarlicha imkoniyat bor. Shu sababli ana shu tarmoqlarni rivojlantirishga eng ustuvor yo’nalishlardan bir sifatida qaralmoqda. 43 Qishloq xo’jaligida yetishtirilgan mahsulotlarning nobud bo’lmasligi jihatidan ularni tayyorlovchi, qayta ishlovchi, saqlovchi va iste’molchilarga yetkazib beruvchi tarmoq va xizmatlarning mavjudligiga, ularning jihozlanishiga va bir me’yorda yetarli quvvat bilan ishlashiga bog’liq. Hozirda qishloq xo’jaligida yetishtirilgan ayrim mahsulotning katta bir qismi ana shu tarmoqlaridagi kamchiliklar sababli nobud bo’lmoqda. Bu esa ishlab chiqarish resurlari, mahsulotlar taqchilligi sharoitida yo’l qo’yib bo’lmaydigan yo’qotishdir. Ayniqsa pomidor, uzum, olma kabi mahsulotlar pishgan paytda ularni tayyorlovchi, saqlovchi va qayta ishlovchi tashkilotlar quvvatining yetishmasligi bunga sabab bo’lmoqda. Ba’zi hollarda mavjud quvvatlardan foydalanish darajasining pastligi ham iqtisodiyotga katta zarar keltiradi. Masalan, hozirda go’shtni qayta ishlash sanoati o’z quvvatidan yil davomida 5-18 foizga foydalanmoqda. Bu, o’z navbatidan ishlab chiqarish samaradorligini pasayishiga, mavjud resurslarning bekor turib qolishiga olib keladi. Umuman olganda, agrosanoat majmuasi tarmoqlarini bir–biriga mutanosib rivojlantirish juda murakkab bo’lsada, bu masalaga e’tiborsiz bo’lish mumkin emas. Uni oqilona hal etish iqtisodiy siyosatning eng muhim vazifalaridan biridir. · Bozor munosabatlarini yanada chuqurlashtirish, mahsulot eksportini ko’paytirish, xorijiy davlatlarning ilg’or tarjibasini o’rganish va ishlab chiqarishga joriy qilish, kadrlar malakasini, bilimini oshirish mehnatkashlarning turmush sharoitlarini yuksaltirish masalalari ham majmuaning muhim vazifalari hisoblanadi. · Aholining (majmuada banda bo’lganlarning) turmush darajasini ko’tarish, qishloq joylarda yashash sharoitlarini yaxshilash. Bu vazifani bajarishga mamlakat prezidenti, hukumati tomonidan alohida e’tibor berilmoqda. Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq qishloq aholisining turmush sharoitini ko’tarish, ularni ish bilan ta’minlashni yaxshilash maqsadida aholiga 650 ming gektardan ko’proq yer tarqatilib berildi. O’zbekiston Respublikasida 82 foiz uy xo’jaliklarining tomorqa yeri bor. Qishloq xo’jaligida 97 foiz uy xo’jaligining qishloq xo’jaligi maqsadlarida ishlatishga yaroqli yerlari mavjud. Qishloq xo’jaligida uy xo’jaliklari uchun ajratilgan yerlarning 60 foizi qishloq xo’jaligi maqsadlari uchun ishlatilmoqda. Bu 44 ko’rsatkichni 90 foizdan oshirish qo’shimcha ravishda ko’plab miqdorda qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish imkonini beradi. Uy xo’jaliklariga ajratilgan yerlardan to’liq va samarali foydalanish qishloq aholisining turmush darajasini ham ko’taradi. Yüklə 3,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|