Microsoft Word antibohran-vidadi doc

 
154
 3.3 MAL YYƏ S LKƏLƏNMƏLƏR   LƏ BAĞLI 
QT SAD YYATIN  ND KATORLARI VƏ S STEM 
D AQNOSTIKA 
  
Ölkənin müxtəlif maliyyə problemlərinə qarşı dayanıqlıq in-
dekatorlarının  müəyyən  olunmasına  xarici,  yerli  alim  və  iqtisad-
çılar çoxlu tədqiqatlar aparıblar. 
Maliyyə qeyri stabilliyinin spesifikasiyasının müəyyəni ayrı- 
ayrı yanaşmalardan geniş tədqiqat ələb edir.  
Valyuta  böhranının  xəbərverici  siqnal-  indekatorlarının 
müəyyən olunması məqsədilə S. Fişer, M. Qoldştayn, K. Raynxart 
və  digər  tədqiqatçıların  əməklərinin  sistemləşdirilməsi  vacibdir. 
Valyuta qeyri stabilliyinin yaxınlaşması göstəricisinin real valyuta 
məzənnəsi olması baxımından bütün alimlərin fikri üst-üstə düşür. 
Bu  günkü  gündə  praktikada  real  mübadilə  kursunun,  cari 
ə
məliyyatların  qənaətbəxş  vəziyyətdə  olduğu  keçmiş  tarixlə 
müqayisəsi geniş yayılmışdır. 
Valyuta  böhranının  yaxınlaşmasının  digər  yayılmış  in-
dekatoru kimi mərkəzi bankın rəsmi qızıl-valyuta ehtiyatları  çıxış 
edə  bilər.  Ehtiyatların  ixtisarı  bir  tərəfdən  cari  əməliyyatlar 
hesabının  defisitinin  əksi,  ya  da  ölkə  siyasətinə  xarici  rezidentlər 
tərəfindən  olan  inamın  lazımı  səviyyədə  olmaması  baxımından 
vəsaitlərin  milli  valyutadan  kapital  və  maliyyə  əməliyyatları  he-
sabına yerləşməsini əks etdirir. Nəzərə alsaq ki, valyuta ehtiyatları 
borclanmalar  hesabına  arta  bilər  və  ehtiyatların  olduğundan  daha 
qabarıq  görsənməsi  ilə  əlaqədar  mərkəzi  bankların  fəaliyyəti 
baxımından,  xarici  aktivlərdəki  dəyişikliklər  indekatoru  mübadilə 
kursunun  korrektirovkasında  tam  tələbi  ödəmir.  Bu  cür  ya-
yınmalarla əlaqədar daha çox pul aqreqatı M2-nin rəsmi ehtiyatlara 
nisbətindən istifadə olunur.  
Tədiyyə  balansının  cari  əməliyyatlarının  mövcud  və  pers-
pektivi  həcmi  valyuta  valyuta  böhranının  yaxınlaşmasının  tə-
yinində  vacib  kriteriyadır.  Sabit  mübadilə  kursu  şəraitində  cari 
ə
məliyyatlar  hesabının  defisitinin  proqnozu  daimi  borclanma  və 

---

 
155
ehtiyatların  azaldılması  hesabına  maliyyələşməsinin  qeyri-
mümkünlüyü  ən  son  halda  devalvasiyanın  vacibliyini  ortaya 
qoyur.  Bu  kriteri  cari  əməliyyatlar  hesabında  defisitin  hazırki 
dövrdə  hətda  olmadığı  təqdirdə  devalvasiyanın  uyğun  olduğuna 
işarə  verir,  lakin  əgər  cari  əməliyyatlar  hesabının  defisiti  dövrü 
xarakter daşıyırsa bu zaman devalvasiyaya ehtiyac duyulmur. Cari 
ə
məliyyatlar hesabının saldosu real mübadilə kursunun dəyişiminə 
asta  reaksiya  verdiyi  üçün  bir  o  qədər  də  yaxşı  indekator  rolunu 
oynamır. 
Bəzi alimlər devalvasiyanın indekatoru kimi cari hesabın bü-
tün  saldosunu  yox,  idxalında  təsiri  nəzərə  alınmaqla  yalnız  ixracı 
götürürlər.  
Bir çox ölkələrdə paralel və ya qara bazarlar mövcuddur. Bu 
bazarlarda mövcud “bazar dəyişim kursu” rəsmi mübadilə kursun-
da  qeyri-bərabərliyin  səviyyəsinin  ən  yaxşı  indekatoru  kimi  çıxış 
edir. Hərçənd belə bazarlar qeyri – aktiv olub bir neçə dilerin nə-
zarətində ola bilər, bu baxımdan bu indekatorun interpretasiyasına 
ehtiyatlı yanaşmaq lazımdır. Milli valyutanın paralel bazarda həd-
dindən  artıq  qiymətinin  aşağı  düşməsi  çox  zaman  süni  artırılmış 
mübadilə kursuna işarədir. 
Pul  kütləsinin  artımı  özü  –  özlüyündə  yaxınlaşan  valyuta 
böhranının göstəricisidir və belə halda o mübadilə kursuna təzyiqi 
ikiqat  artıraraq,  ölkə  siyasətinə  inamsızlıq  formalaşdırır.  Bu  qrup 
indekatorlara  dövlət  büdcəsinin  defisitini  (büdcə  defisiti/  ÜDM) 
aid  etmək  olar.  Praktikada  qeyd  etdiyimiz  problemin  maliy-
yələşməsi  neqativ  təsir  edərək  spekulyantlarda  şübhə  yaradır  və 
nəticədə hökumət maliyyələşdirmə prosesində pul kütləsini artırır. 
Bəzən  büdcə  problemləri  ilə  bağlı  olmayan  daxili  kreditin  səviy-
yəsinin ÜDM-a nisbətidə vacib indikator rolunu oynayır.  
Valyuta silkələnmələrinin aparıcı qüvvəsi kimi spekulyantlar 
çıxış  edir.  Bu  baxımdan  digər  ölkələrlə  müqayisədə  faiz 
dərəcələrində  dəyişmə  indekatoru  əhəmiyyətlidir.  Hər  hansı  bir 
ölkədə  spekulyantların  davranışı  qısa  müddətli  kapital  axınlarının 
ÜDM-a  olan  nisbətində  çox  gözəl  əks  olunur.  Bununla  yanaşı 

---

 
156
ölkənin  spekulyativ  potensialını  qiymətləndirərkən  birbaşa  xarici 
investisiyaların  ÜDM  –  a  nisbəti  əhəmiyyətli  ola  bilər,  hansı  ki, 
xarici alimlər (M. Qoldştayn, K. Raynxart, 1997 ) tərərfindən aktiv 
istifadə edilmişdir. Bütün bunlardan əlavə bank sisteminin böhranı 
faktı  özü  spekulyantları  depozitlərini  geri  götürməyə  məcbur  edir 
ki,  bu  proses  də  ikiqat  böhrana  yol  açır.  Burada  qeyd  etmək  la-
zımdır ki, xarici valyutada əks olunmuş dövlət öhdəlikləri üzrə de-
folt  həmçinin  mübadilə kursuna  təzyiqi  və  məcburi  devalvasiyanı 
qızışdırır. 
Nəzəri  baxımdan  suveren  kredit  reytinqi  valyuta  böhranının 
indekatoru kimi yüksək çəkiyə malikdir. 2000 – ildə amerika pro-
fessorlarının  M.  Qoldştayn,  Q.  Kaminski  və  K.  Rayn  Xartın  em-
prik tədqiqatlarının nəticələri suveren kredit reytinqi “ nstityuşinal 
nvestor”)  ( nstitutional  nvestor)  və  “Mudis”  agentliklərinin  20 
ölkədə  ikiqat  böhranlarla  əlaqəni  müəyyən  etmişdir,  həmçinin 
agentliklərin  maliyyə  böhranını  öncədən  proqnozlaşdırma  baca-
rığını şübhə altında qoyurdu.  
Heç bir reytinq agentliyi bank böhranının öncədən görə bil-
məmişdir.  K.Raynxartın  (2002)  digər  emprik  tədqiqatları  suveren 
kredit  reytinqinin  maliyyə  böhranı  ilə  aşağıdakı  qarşılıqlı  xü-
susiyyətlərini müəyyən etməyə imkan verdi. Inkişaf etməkdə olan 
və  keçid  iqtisadiyyatlı  ölkələrdə  qeyri  kredit  reytinqi  valyuta 
kursunun  enməsini  xəbər  verir,  valyuta  böhranı  isə  reytinqin  en-
məsini qaçılmaz edir. Inkişaf etmiş ölkələrdə isə kredit reytinqinin 
valyuta böhranına hər hansı təsiri barəda sübut yoxdur.  
Valyuta spekulyantları üçün ölkədəki siyasi vəziyyət və onu 
xarakterizə edən indekatorlar vacib göstəricisidir.  
Bank  panikasının  siqnallarını  nəzərdən  keçirsək  prinsipial 
spesifika aşkar edərik. Ümumiyyətlə bütün kredit sisteminin daya-
nıqlığı və ayrı – ayrı bankların problemlik indekatorlarını ayırd et-
mək olar. Kredit sisteminin böhranının  yaxınlaşması indekatorları 
qrupuna aşağıdakılar aid oluna bilər. 
Real  faiz  dərəcələrinin  depozitlər  üzrə  dəyişməsi  bank 
sisteminə təzyiqi artırır. Öz növbəsində depozitlər üzrə yüksək faiz 

---