Microsoft Word antibohran-vidadi

 
126
3.2. MALİYYƏ BAZARINDA BÖHRANLARIN 
QARŞISININ ALINMASI SİSTEMİNİN ƏSAS 
İ
STİQAMƏTLƏRİ  
 
Müasir  şəraitdə  çox  böyük  zərərlə  bağlı  olan  miqyaslı  fəla-
kətlərin və böhranların qarşısının alınması üçün geniş istifadə olu-
nan yanaşmalardan biri erkən qarşısını alma sistemlərinin istifadə-
sidir. Dünyada təbii və antropogen böhranların qarşısının alınması 
üçün  həmin  sistemlərin  istifadəsii  lə  bağlı  böyük  təcrübə  toplan-
mışdır. Hərbi münaqişələrin
106
, aclığın
107
, hidrometeoroloji və geo-
loji  fəlakətlərin  və  mənfi  sosial-iqtisadi  nəticələrlə  digər  miqyaslı 
hadisələrin  yaranma  ehtimalı  haqqında  qabaqcadan  xəbər  verən 
çox  saylı  müxtəlif  qabaqcadan  xəbərdarlıq  sistemi  (QXS)      möv-
cuddur.  Bu  gün  QXS  ayrı-ayrı  üsulları  valyuta  böhranlarının
108
, 
bank
109
 və korporativ müflisləşmələrin
110
 qarşısının alınması üçün 
istifadə olunur.  
Maliyyə  bazarında  olan  böhranlar  zərərin  miqyaslarına  və 
sosial-iqtisadi  nəticələrinə  görə  qeyd  olunmuş  fəlakətlərlə  oxşar 
                                                 
106
Conflict and Peace Analysis and Response Manual / forum on early warning 
and early response. / 2
nd
 Edition – London; FEWER. – 1999. – s. 17; Dorn A.W. 
“Early and Late Warning by the UN Secretary-General of Threats to the Peace: 
Article  99  Revisited”,  in  Woodcock,  Ted  and  David,  David  (ed.),  The  Corn-
wallis Group V: Analysis for Crisis Response and Sicietal Reconstruction, Ca-
nadian Peacekeeping Press, NS, 2000. – S. 357.  
107
 USAID FEWS Project. Early Warning Primer: An Overview of Monitoring 
and 
Reporting. 
/ 
Prepared 
by 
C. 
Chopak. 
– 
2000. 
www.fews.net/resources/gconten/pdf/1000006.pdf. - s. 84. 
108
 Abiad A. “Early Warning Systems for Cirrency Crises: A Markov-Switching 
Approach  with  Applications  to  Southeast  Asia”.  Preliminary  draft  of  Ph.D. 
dissertation  in  Economics,  Departament  of  Economics,  University  of 
Pennsylvania, 1999. – s. 60.  
109
  Jagtiani  J.A.,  Kolari  J.W.,  Lemieux  C.M.,  Shin  G.H.  Predicting  Inadequate 
Capitalization: Early Warning Sistem for Bank Supervision. – Federal Reserve 
Bank of Chicago. – September, 2000. – s. 35.  
110
  Risk  Early  Warning  System:  Practical  Ways  to  Embed  Risk  Management. 
Deloitte & Touche, 2003. Website: www.deloitte.co.uk. 

---

 
127
olduğundan maliyyə bazarında sarsıntıların qarşısının alınması sis-
teminin  yaradılmasına  yanaşmaları  müəyyənləşdirmək  məqsədilə 
preventiv tədbirlər   istifadə xüsusiyyətlərini təhlil edib onun əsas 
funksiyalarını müəyyənləşdirək.  
1989-cu  ildə  təbii  fəlakətlər  nəticəsində  insan  qurbanlarının 
və  zərərin  artmasına  cavab  olaraq  BMT  1990-1999  illər  ərzində 
olan  dövrü  təbii  fəlakətlərin  azaldılması  üzrə  beynəlxalq  dekada 
adlandırmışdır
111
. Onillik ərzində irəli sürülmüş təşəbbüslər erkən 
qarşısını alma və risklərin idarə edilməsi üzrə sistemlərin element-
lərini  birləşdirən  Effektiv  erkən  qarşısının  alma  üzrə  əsas  prin-
siplərə  (Guiding  Principles  for  Effective  Early  Warning)
112
  daxil 
edilmiş və hakimiyyət strukturları tərəfindən istifadə üçün nəzərdə 
tutulmuşdurlar.  Bu  və  sonrakı  onilliklər  ərzində  erkən  qarşısını 
alma prinsipləri və üsulları inkişaf etməyə davam etmişdir.  
1996-cı  ildə  Beynəlxalq  Valyuta  Fondu  valyuta  böhranları-
nın  erkən  qarşısının  alınması  sistemini  işləyib  hazırlamağa  başla-
mışdır. BMT tərəfindən müharibə, quraqlıq, aclıq, daşqın təhlükəsi 
şə
raitində  daha  az  inkişaf  etmiş  ölkələrə  yardım  proqramları 
hazırlanıb, onlarda erkən qarşısını alma mexanizmləri nəzərdə tu-
tulub. Hərbi sahədə hərbi münaqişələrin erkən qarşısının alınması 
sistemləri geniş tətbiq olunur. Bu üsul risklərin, onların eyniləşdi-
rilməsi,  monitorinqi  və  təhlili  sahəsində,  ümumi  idarə  edilməsilə 
çox sayda oxşar cəhətlərə malikdir, lakin gözlənilməz, idarə olun-
mayan miqyas risklərilə bağlı olan problemlərin həllinə yanaşma-
nın sistemliyi və genişliyi ilə fərqlənir.   
  
                                                 
111
  22  dekabr  1989-cu  ildə  BMT  Baş  Assambleyası  (BA)  Təbii  fəlakətlərin 
azaldılması  üzrə  beynəlxalq  dekadanı  elan  etmiş  44/236  saylı  qətnamə  qəbul 
etmişdir.  Erkən  qarşısını  alma  sistemlərinin  işlənib  hazırlanmasına    xüsusi 
diqqət yetirilmişdir.  
112
 Guiding Principles for Effective Early Warning. United Nations. IDNDR 
Early Warning Programme. IDNDR Secretariat, Geneva, October, - 
http://www.gfz-potsdam.de/ewc98/docs/reports/guiding_principles.pdf
., 1997. – 
S. 4.  

---

 
128
QXS- nin çox sayda tətbiqi xarakterli tərifləri var. Məsələn, 
BMT-nin  fəlakətlərin  məhdudlaşdırılması  üzrə  beynəlxalq  proq-
ramı çərçivəsində qəbul olunmuş tərif mövcuddur. Həmin sənəddə 
xüsusilə qeyd olunur ki, QXS riskə meylli insanlara və təşkilatlara 
riski  istisna  edən  və  ya  azaldan  tədbirləri  görməyə  və  effektiv 
cavabı  hazırlamağa  imkan  verən  məsul  orqanlar  tərəfindən  doğru 
məlumatın vaxtında təmin olunması məqsədilə istifadə olunur
113
.  
Bu tərifdən irəli  gəlir ki, məsul orqanların funksiyası  yalnız 
risklər  haqqında  məlumatın  verilməsindən  ibarətdir,  müvafiq 
tədbirlərin  görülməsi  isə  digər  orqanlara  həvalə  olunur.  Beləliklə, 
böhranların  nəticələrinin  müxtəlif  dərəcəli  təsirinə  məruz  qalan 
subyektlər arasında böhranların qarşısının alınması üzrə funksiya-
ların, məsuliyyətin və marağın əhəmiyyətli bölgüsü aparılır: bəzi-
ləri əvvəlcədən məlumat verir ki, bu zaman böhranın yaranmasının 
erkən  mərhələsi  xüsusi  qeyd  edilmişdir,  digərləri  isə  böhranların 
qarşısının alınması məqsədilə effektiv tədbirlər görməlidirlər. Belə 
bir yanaşma beynəlxalq təşkilatlar üçün səciyyəvidir.  
Hərbi problemlərlə bağlı QXS başqa bir tərifi istifadə olunur: 
“Erkən qarşısını alma – qabaqlayıcı tədbirlərin görülməsi məqsədi 
ilə  səlahiyyətli  hökumət  orqanlarının  böhranın  yaranma  təhlükəsi 
haqqında  əvvəlcədən  xəbərdar  edilməsidir”
114
.    Müzakirə  olunan 
halda böhranın qarşısının alınması sistemi ən yüksək etibarlılığa və 
operativliyə  malik  olmalı  olan  xüsusi  tədbirlər  kompleksidir. 
Təhlükənin  növündən  asılı  olaraq  səlahiyyətli  hökumət  orqanları 
qabaqlayıcı tədbirləri seçməlidirlər.   
On  ildən  çox  davam  edən  təbii  fəlakətlər  sahəsində  erkən 
qarşısını alma sistemlərinin işlənib hazırlanmasının, inkişafının və 
fəaliyyətinin  yekun  nəticələri  BMT-nin  müxtəlif  komitələri  və 
                                                 
113
 ISDR (UN International Strategy for Disaster Reduction), 2003: Terminolo-
gy: 
Basic 
terms 
of 
disaster 
risk 
reduction. 
Website: 
www.unisdr.org/eng/library/lib-terminology-eng%20home.htm. 
114
 Dorn W. Early warning: an introduction. Research at the Royal Military Col-
lege of Canada, 2002. – www.rmc.ca/academic/gradrech/dorn26_e.html. 

---