Microsoft Word asosij vositalar hisobi
Asosiy vositalarning analitik va sintetik hisobi
Yüklə 225,09 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 3.3 Asosiy vositalarning analitik va sintetik hisobi
Asosiy vositalarning turkumlanishi analitik ќisobni yuritish uchun asos qilib olinadi. Inventar kartochkalari va ќisobga olish daftari va inventarizasiya ro’yhati asosiy vositalarning analitik
26
ќisobini asosiy registrlari ќisoblanadi. Ularning kanday shaklda bo’lishi asosiy vositalarning turlariga bog’liq ba’zi korhonaldarda analitik ќisob inventar kartochkalarida yuritilsa, boshqalarda asosiy vositalarni ќisobga olish daftari va inventarizasiya ro’yhatidan foydalaniladi. 01 "Asosiy vositalar" schyoti mulk tarikasida tegishli bo’lgan asosiy vositalar to’g’risida ma’lumotlar berish uchun tayinlangan. Ta’sischilar tomonidan Nizom kapitali uchun hissa sifatida berilgan asosiy vositalar quyidagi buhgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtiriladi: Debet 01 "Asosiy vositalar" Kredit 75 "Ta’sischilar bilan hisob kitoblar" Asosiy vositalar korhonalar va jismoniy shahslardan bepul olinganda va hukumat organlaridan subsidiya tariqasida berilganda buhgalteriya hisobi schyotlarida quyidagicha aks ettiriladi: Debet 01 "Asosiy vositalar" schyoti Kredit "Foyda va zararlar" Kredit 85/3 "Qo’shilgan kapital" (davlat korhonalarida) Asosiy vositalarning korhonadan chiqib ketishiga doir ќisob jarayonlari 47 "Asosiy vositalarni sotish va ularni boshqa chiqib ketishlari" aktiv passiv schyotida amalga oshiriladi. Ushbu schyotning debetida chiqib ketayotgan asosiy vositalarning dastlabki qiymati, asosiy vositalarning chiqib ketishi bilan bog’liq harajatlar, asosiy vositalarga tegishli qo’shimcha qiymat solig’i aks ettiriladi. 47 schyotining krediti bo’yicha esa chiqib ketayotgan asosiy vositalarga tegishli eskirish miqdori, asosiy vositalarni sotishdan tushgan tushum, asosiy vositalar tugatishdan olingan materiallar, ehtiyot qismlar va boshqalarning asosiy vositalarni tugatish komissiyasi tomonidan o’rnatilgan baќoda ќisobga olinadi. Asosiy vositalar sotilganda ularni sotish baќolari 62 yoki 76 schyotning debeti va 47 schyotning kredetida yoziladi. Bir vaqtning o’zida asosiy vositalarning daslabki qiymati 01 schyotning kreditidan ќisobdan o’chirilib 47 schyotning debetiga yoziladi. Eskirish miqdori esa 02 schyot debeti va 47 schyot kredetiga yoziladi. Asosiy vositalarni sotish bo’yicha ќisoblangan qo’shimcha qiymat solmigiga 47 schyot debeti va 68 schyot kreditlanadi. Asosiy vositalarni sotish bilan bog’liq bo’lgan harajatlarga 47 schyot debetlanadi va quyidagi schyotlar kreditlanadi: 10, 12, 23, 70, 69 va boshqalar. Asosiy vositalar bepul berilganda ularning dastlabki qiymati 47 schyotning debeti va 01 schyotning kreditida aks ettiriladi. Eskirish miqdori esa 02 schyotning debetida va 47 schyotning kredetiga yoziladi. Bepul berilayotgan asosiy vositalarni ortish, tahlash va tushirish va boshqa harajatlar 47 schyotning debeti va tegishli schyotning kredetiga yoziladi. Bepul berilgan asosiy vositalarning chiqib ketishi natijasida aniqlangan zarar miqdoriga 87 schyot debetlanadi va 47 schyot kreditlanadi. Ayrim ќollarda bepul berilgan asosiy vositalarning korhonadan chiqib
27
ketishidan foyda olinishi mumkin. Bunday ќollarda yuqoridagi buhgalteriya yozuvi aksincha bo’ladi ya’ni debet 47 va kredit 87 Boshqa korhonalarning Nizom kapitaliga hissa tarikasida berilgan asosiy vositalar tomonlarningkelishuviga muvofiq belgilangan qiymatda 06 schyot debetlanadi va 47 schyot kredetlanadi. Asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga 47 schyotning debetlanadi va 01 schyot kreditlanadi. Berilayotgan asosiy vositalarning eskirish miqdori va 02 schyot debetlanadi va 47 schyot kredetlanadi. Asosiy vositalarni boshqa korhonalarga berish bilan bog’liq bo’lgan qo’shimcha harajatlarga 47 schyot debetlanadi va tegishli schyotlar kreditlanadi.(10, 12, 13, 23, 70, 69, 85 va h.k.z.
Hisobot davri tugagandan so’ng 47 schyotning har bir subьekti bo’yicha debet va kredit oborotlarining farqi aniqlanadi. Olingan foyda ya’ni kredit oboroti debet oborotdan ko’p bo’lsa farq miqdori 47 schyotning debet va 80 schyotning kredetiga va aksincha 80 schyotning debet va 47 schyotning kreditiga yoziladi. Bepul berilgan asosiy vositalarning chiqib ketishi natijasida sodir bo’lgan moliyaviy natijalarining schetlarda kanday aks ettirilishi yuqorida ko’rib o’tildi. Inventarizasiya natijasida aniqlangan ilgari ќisobga olingan asosiy vositalar 01 schyotning debeti va 80 schyotning krediti bo’yicha yozib boriladi va ortiqcha va kamomadlar sabalari va aybdorlar aniqlanadi. Asosiy vositalarnineg eskirishining ќisobi. Asosiy vositalarning eskirishi har oyda davlat tomonidan to’la tiklash uchun urnatilgan amortizasiya me’yorlari asosida aniqlanadi. Halq ho’jaligida asosiy fondlar bo’yicha amortizasiya ajratmalarni ќisoblash tartibi ќaqidagi Nizomga muvofiq amortizasiya ќisoblash ob’ekti bo’lgan asosiy vositalar tarkibi o’zgargan shuningdek amortizasiya ќisoblanadigan asosiy formulalar ro’yhati ichki ho’jalik yo’llari asbob uskunalar ,trasnport vositalari, zahirada to’rgan va korhona balansidagi asosiy faoliyatga tegishli bo’lgan asosiy vositalar bilan to’ldiriladi. 1991 yil 1 yanvardan asosiy fondlarga amortizasiya ќisoblash tartibi o’zgargan ya’ni faqat to’la tiklash uchun amortizasiya ќisoblanadi. 1992 yil 1 apreldan boshlab asosiy vositalarga eskirish tiklash qiymati bo’yicha ќisoblanmoqda. CHet ellardan sotib olingan asosiy vositalarga amortizasiya ќisoblashda shunga o’hshash asosiy vositalarga belgilangan normalar asosida amalga oshiriladi. Nizomda ijaraga olingan asosiy vositalar bo’yicha amortizasiya ќisoblashning har hil tartiblari ko’zda tutilgan bo’lib u ijaraning turlariga bog’liq. Agar ijaraga topshirilayotgan ob’ekt uzoq muddatli ijara sharti bilan topshirilsa, bunda asosiy vositalarga amortizasiyani ijarachi ќisoblaydi va maќsulotning tannarhiga olib boriladi. Agar ijaraga berilayotgan obyuьekt joriy ijara sharti 28
bilan berilchsa unda asosiy vositalarga amortizasiyani ijaraga beruvchi ќisoblaydi va uni realizasiyadan tashqari jarvayonlar harajatlari tarkibida aks ettiriladi. Ќisoblangan ijara ќaqi esa realizasiyadan tashqari daromadlar tarkibida ќisobga olinadi. Nizomda yangi ќisoblash tehnikalarini materiallar, priborlar va asbob uskunalarning yangi progressiv tgurlarini ishlab chiqaruvchi va esportga chiqarilayotgan maќsulotlarning hajmini ko’paytirish uchun jismonan va ma’naviy jiќatdan eskirgan asosiy vositalarni birdaniga almashtirishni ko’zda tutgan korhonalarga amortizasiya ќisoblashning usulini qo’llashga ruhsat etilgan. Amortizasiya ќisoblashning jadallashtirilgan usulini quyidagilarga ruhsat etilmaydi: −
normativ bo’yicha foydalanish muddati 3 yilgacha bo’lgan mashinalar, asbob uskunalar va transport vositalariga; −
vertolyotlarning ish soatlariga miqdoriga bog’liq bo’lgan ayrim asbob uskunalarga; −
avtomobil transportining har 1000 km ќaqiqatda bosib o’tilgan yo’li qarab foizda ќisoblanadigan amortizasiya ajratmasiga; −
foydalaniladigan asbob uskunalar va tehnikalarga jadaolashtirilgan amortizasiya ќisoblashda amortizasiya ќisoblashning teng usuli qo’llaniladi va amortizasiya ajratmasining yillik normasi 2 martadan oshmasligi kerak. Amaliyotda oylik amortizasiya miqdori quyidagi tartibda aniqlanadi: o’tgan oyda amortizasiya miqdoriga o’tgan oyda kelib tushgan asosiy vositalarning oylik amortizasiya miqdori qo’shiladi va o’tgan oyda chiqib ketgan asosiy vositalarning amortizasiya miqdori ayirib tashlanadi. Asosiy vositalarning eskirishini ќisobga olish uchun 02 passiv schyot foydalaniladi. Ushbu schyotga ikkita subschyot ochilishi mumkin: 1.
2.
"Uzoq muddatli ijaraga olingan asosiy vositalar" Birinchi subschyotda o’ziga tegishli asosiy vositalarning eskirishi ќisobga olinsa, 2 subschyotda uzoq muddatli ijaraga olingan asosiy vositalarning eskirishi ќisobga olinadi. O’ziga tegishli va uzoq muddatli ijaraga olingan ishlab chiqarishga tegishli asosiy vositalar bo’yicha ќisoblangan amortizasiya miqdoriga ishlab chiqarish va muomila harajatlarni ќisobga oluvchi schyotlar (20, 23, 25, 26 va boshqa schyotlar) debetlanadi va 02 schyot kreditlanadi. Joriy ijaraga berilgan asosiy vositalar bo’yicha ќisoblangan amortizasiya miqdoriga 80 schyot debetlanadi va 02 kreditlanadi. Mahsuldor hayvonlar, bugular, kutubhona fondlari, yosh kuchatlar, umumiy foydalanishdagi avtomobil yo’llari, konservasiyaga berilga asosiy vositalarga amortizasiya ќisoblanmaydi.
29
Amortizasiya ќisoblash muddati tugagan asosiy vositalarga eskirish ќisoblanmaydi. O’ziga tegishli asosiy vositalar korhonadan chiqib ketganda 02 schyot debetlanadi va 47 schyot kreditlanadi. 02 schyot bo’yicha analitik ќisob asosiy vositalarning turlari va aloќida inventar ob’ektlari bo’yicha yuritiladi. Amortizasiya fondining jamgarilishini va foydalanishini buhgalteriya ќisobi schyotlarida aks ettirilmaydi. Maќsulot, ish va hizmatlarni sotishdan tushgan tushum tarkibidagi amortizasiya ajratmasi ќisoblanish schyotiga yoki korhonaning boshqa schyotlariga o’tkaziladi va ushbu schyotlardan asosiy vositalarga tegishli kapital ko’yilmalarini moslashtirish jarayonida ќisobdan o’chiriladi. Asosiy vositalarni ta’mirlash harajatlarining ќisobi. Asosiy vositalar ta’mirlvashning murakkabligi hajmi va qiymatini ќisobga olgan ќolda ularning kapital va joriy ta’mirlashga bo’lish qabul qilingan. Asosiy vositalarni ta’mirlash ho’jalik usulida yoki pudrat usulida amalga oshirilishi mumkin. Barcha ќollarda ta’mirlashni amalga oshirish uchun nuksonlar qaydnomasi tuziladi. Nuqsonlar qaydnomasi bo’yicha avval ta’mirlashning smeta qiymati aniqlanadi va ta’mirlash jarayoni tugatilgandan so’ng esa uning ќaqiqiy qiymati aniqlanadi va smeta qiymatidan chetga chiqish aniqlanadi. Agar kapital ta’mirlash ho’jalik usulida amlag oshirilsa nuksolar qaydnomasiga asosan 3 nushada naryad buyurtma tuziladi. Uning 1-nushasi ta’mirlashni amalga oshiruvchi bo’linmaga, 2-si buhaglteriyaga analitik ќisobni yuritish uchun, 3- nushasi esa bosh injkenerda ta’mirlashning borishini nazorat qilish uchun saqlanadi. Nuksonlar qaydnomasiga va naryad buyurtmalariga asosan omborlardan material va ehtiyot qismlar olish uchun ќujjatlar yoziladi. Ta’mirdash harajatlarini to’g’ridan to’g’ri maќsulotlar ish va hizmatlarning tannarhiga olib borish mumkin yoki ularni kopdash uchun olidindan qilingan ajratma ќisobiga tashkil qilingan ta’mirlash fondidan qoplash mumkin. Ta’mirlash harajatlari to’g’ridan to’g’ri maќsulotlarni ishlab chiqarish harajatlariga olib borilganda ishlab chiqarish harajatlarini ќisobga oluvchi schyotlar debketlanib tegishli schyotlar kreditlanadi. Asosiy vositalarni ta’mirlash harajatlari ishlab chiqarish harajatlarini hisoga oluvchi schyotlarda tegishli harajat moddalarida aks ettiriladi. Ta’mirlash fondini tuzgan korhonalarda ularni ќisobga olish uchun 89 "Kelgusi davr harajatlari va rezervlar" schyotiga aloќida "Ta’mirlash fondi" subschyoti ochiladi. Ta’mirlash fondiga ajratmalar qilish ta’mirlashning barcha turlari bo’yicha rejadagi smeta harajatlariga asosan qilinadi. Ta’mirlash fondiga qilingan ajratmalar buhgalteriya ќisobi schyotlarida quyidagicha aks ettiriladi. Dt 20, 23 va boshqa harajatlarni ќisobga oluvchi schyotlar Kt 89 "Ta’mirlash fondi" subschyoti 30
Ta’mirlash fondi tashkil qilingan korhonalarda ta’mirlash ishlari ho’jalik usulida amalga oshirilganda ta’mirlash harajatlarini 23 schyotda ќisobga olishlari zarur. ushbu schyotning debetida ќaqiqatda amalga oshirilgan ta’mirlash harajatlari ќisobga olinsa, uning kredetida esa ta’mirlash ishlarining ќaqiqiy tannarhi ќisobdan o’chirilganda 23 schyotning debetidagi qoldiq tugallanmagan ta’mirlash harajatlarining miqdorini ko’rsatadi. Bunda ta’mirlash harajatlari qilinganda ular buhgalteriya ќisobi schyotlarida quyidagicha aks ettiriladi. Dt 23 Kt 70, 69, 89, 10, 12, 23, va boshqalar. O’chirilganda Dt 89 Kt 23 Tugallanmagan ta’mirlash harajatlari buhgalteriya balansida "Tugallanmagan ishlab chiqarish" moddasida ko’rsatiladi. Asosiy vositalarni ta’mirlash jarayonida materiallar kam baќoli va tez eskiruvchi buyumlar, ehtiyot qismlar va boshqalar olinishi mumkin. Ularni komissiya a’zolari baќolab kirimga olinadi va buhgalteriya schyotlarida quyidagicha aks ettiriladi Dt 10, 12. Kt 23. Kapital ta’mirlash pudrat usulida amalga oshirilganda korhona ta’mirlash korhonasi bilan shartnoma tuzadi. Ta’mirlash tugagandan keyin mahsus komissiya uni qabul qilishni topshirish aktiga asosan qabul qilib oladi. Tugallanib topshirilgan ta’mirlash ishlarining qiymati ta’mirlash fondi ќisobidan koplanadi va buhgalteriya schetlarida quyidagicha aks ettiriladi. Dt 89 Kt 60 Ta’mirlash harajatlari pudrat usulida amalga oshirilganda ular to’g’ridan-to’g’ri ishlab chiqarish harajatlarini ќisobga oluvchi schetlarda aks ettirish mumkin. Pudratchi tashkilotlarning ta’mirlash harajatlarini to’lash to’g’risidagi schetlari 51 Ќisoblashish scheti va boshqa schetlarda to’lanishi mumkin va ular buhgalteriya ќisobi schetlarida quyidagicha aks ettiriladi. Dt 60 Kt 51. Ќisobot yili tugagandan so’ng asosiy vositalarning ta’mirlashning ќaqiqiy harajatlari summada ishlab chiqarish harajatlarini ќisobga oluvchi schetlarga yozilishi zarur. CHunki 89 schetning subscheti bo’yicha salьdo bo’lishi mumkin emas. SHuning uchun ќam "Ta’mirlash fondi"ning summasi ta’mirlashning ќaqiqiy harajatlari summasiga korrektirovka qilinishi zarur. Agar ta’mirlash fondi etarli bo’lmasa qo’shimcha ajratma qilinishi mumkin yoki ushbu summa to’g’ridan-to’g’ri 23 schetning kreditida ishlab chiqarish harajatlari ќisobga oluvchi schetlarning debeti olib boriladi. Noishlab chiqarishga tayinlangan asosiy vositalar ta’mirlanganda ularning harajatlari korhonaning sof foydasidan koplanadi va buhgalteriya ќisobi schetlarida quyidagicha aks ettiriladi. Dt 81 Kt 10,70,69,60,76 va boshqalar. Ijaraga olingan asosiy vositalar ќisobining o’ziga ќos hususiyatlari. 31
Ijara munosabatlari tuzilishiga qarab joriy va uzoq muddatli ijaraga bo’linadi. Joriy ijarada ijaraga beruvchi o’z mulkini ma’lum muddatga ijarachiga beradi va mulk shartnoma muddati tugagandan so’ng ijaraga beruvchiga qaytariladi. Joriy ijarada ijaraga beruvchi mulk egaligi huquqi va majburiyatlarini saqlab qoladi va ijarachiga faqat mulkdan foydalanish huquqi utadi. Uzoq muddatli ijarada ijarachi ijaraga olingan ob’ektni belgilangan muddatda olish ko’zda tutiladi va mulk egasiga joy ijaraga o’tadi. Uzoq muddatli ijarada ijaraga olingan asosiy vositalar ijarachini balansida aks ettiriladi. Joriy ijarada ijaraga berilgan asosiy vositalar ijaraga beruvchining balansida ќisobga olinadi. Ijaraga berish shartnomaga asosan asosiy vositalarning ijarachiga topshirish amalga oshiriladi va qabul qilish topshirish dalolatnomasiga asosan rasmiylashtiriladi. Ijara shartnomasida ijaraga berilayotgan mulkning takibi, qiymati ijara muddati, tomonlarning majburiyatlari, ijara ќaqi va boshqa zarur bo’lgan shartlar ko’rsatilishi zarur. ijara ќaqi asosiy vositalarning eskirish miqdori va ta’mirlash harajatlari va ma’lum miqdorda foydadan iborat bo’ladi. Ijaraga berilgan asosiy vositalar buycha moliyaviy natijalar aniqlanadi va kelgusi davrlarning foydasi va daromalida akus ettiriladi. Joriy ijarachi joriy ijaraga berilgan asosiy vositalarni ta’msirlash harajatlarni ijaraga beruvchi 80- schyot debet va materiallar, ќisob kitob va pul mablag’lari schyotlarining kredetida aks ettiriladi. Ijaraga berilgan asosiy vositalarga eskirish ќisoblash ijarachining foyda miqdorini kamaytiradi va quyidagi buhgalteriya yozuvlari bilan rasmiylashtiriladi. Dt 80 Kt 02. Joriy davr uchun ijara ќaqi ќisoblanganda 76 schyot debetlanadi va 80 schyot kreditlanadi. Kelgusi davrlar uchun avans tarikasida ќisoblangan ijara 70 schyot debeti va 83 schyotning krediti bo’yicha aks ettiriladi. Ijara to’lovlari kelib tushganda 51 va 52 schyotlar debetlanadi va 76 schyot kreditlanadi. Avans tarikasida to’langan ijara ќaqini joriy to’lov sifatida qabul qilinganda 83 schyot debetlanadi va 84 kredetlanadi. Ijarachi tomonidan ijaraga olingan asosiy vositalarga sarflangan kapital ko’yilmalar hajmiga ijarachi olingan asosiy vositalar miqdori oshiriladi va quyidagi buhgalteriya yozuvlarida ko’rsatiladi. Dt 01. Kt 08. Ijarachi ijaraga olingan asosiy vositalarni balansdan tashqari 001 schyotida dastlabki qiymati bo’yicha ќisobga olinadi. Ijaraga olingan asosiy vositalarning analitik ќisobi ob’ektlar va ijaraga beruvchilar bo’yicha yuritiladi. Ijarachi tomonidan ijaraga beruvchiga ќisoblangan ijara ќaqiga ishlab chiqarish va muomila harajatlarini ќisobga oluvchi schyotlar debetlanadi va 76 schyot kreditlanadi. ijarachi to’lagan ijara ќaqi miqdoriga 76 schyot debetlanadi va 51 schyot kreditlanadi.
Yüklə 225,09 Kb. Dostları ilə paylaş:
|