Microsoft Word asosij vositalar hisobi

 

 

---

 

4 

1.BOB.  Asosiy  vositalarning  turkumlanishi  va  ularning 

harakatini hujjatlarda rasmiylashtirish. 

1.1 

ASOSIY 

VOSITALARNING 

UCHYOTINING 

VAZIFALARI,ULARNI 

TURKUMLASH VA BAHOLASH. 

Asosiy vositalar deb, uzoq muddat o`zining tabiiy-ko`rinishini saqlab turadigan, asta-sekin 

eskiradigan va ishlab chiqarilayotgan mahsulot qiymatiga o`z qiymatini asta-sekin o`tkazadigan 

mehnat vositalariga aytiladi. Asosiy vositalarga qiymati eng kam oylik ish xaqishing 15 barobari 

miqdorida  va  undan  ortiq  bo`lgan,  bir  yildan  ortiq  muddat  foydalanishda  bo`ladigan,  natural 

ko`rinishini  o`zgartirmay  ishlab  chiqarish  jarayonida  uzoq  muddat  foidalanishda  bo`ladigan 

vositalar  kiradi.  Ularga  binolar,  inshootlar,  mashina,  uskuna,  xo`jalik  inventarlari,  asbob-

uskunalar va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. 

Asosiy vositalar bo`yicha buxgalteriya uchyotining vazifalari quyidagilardan iborat: 

1)  asosiy  vositalar  harakati  bilan  bog`liq,  hamma  operatsiyalarni  to`gri  va  o`z  vaqtida 

hujjatlarda rasmiylashtirish hamda tegishli hisob registrlarida umumlashtirish; 

2) asosiy vositalarning eskirishi va amortizatsiyasini to`g`ri hisoblash; 

3) asosiy vositalarning taomir mablag`laridan to`g`ri va oqilona foydalanishni nazorat qilish; 

4) asosiy vositalardan samarali foydalanishni nazorat qilish; 

5) asosiy vositalar xavfsizligini saqlashni nazorat qilish; 

6)  ishlab  chiqarish  quvvatlaridan  to`la  foydalanish  uchyotiga  mahsulot  ishlab  chiqarishni 

oshirishning ichki rezervlarini aniqlash. 

Hisob hamda rejalashtirishda asosiy vositalar maolum guruhlarga bo`linib hisobga olinadi va 

rejalashtiriladi.  Chunki  asosiy  vositalarni  hisobga  olish,  rejalashtirishni  to`g`ri  tashkil 

qilishishning  muhim  sharti  ularni  ilmiy  jihatdan  turkumlash  va  baholash  hisoblanadi.  Asosiy 

vositalar ishlab chiqarish jarayonida qatnashishiga qarab ishlab chiqarishning asosiy vositalariga 

va ishlab chiqarishga taalluqli bo`lmagan oboektlarga bo`linadi. 

Ishlab chiqarish jarayonida qatnashadigan va unga xizmat qiladigan mehnat vositalari ishlab 

chiqarishning  asosiy  fondlari  deb  ataladi.  Ularning  ishlab  chiqarish  jarayonida  qatnashishdagi 

roli  har  xil,  baozilari,  masalan,  mashinalar,  asbob-uskunalar  ishlab  chiqarishda  mehnat  quroli 

sifatida  qatnashadi,  ayrimlari  esa  ishlab  chiqarish  jarayonining  to`xtovsiz  ishlab  turishini 

taominlaydi (masalan, inshootlar), yana boshqalari ishlab chiqarish uchun sharoit yaratib beradi. 

Jumladan, ishlab chiqarish binolari, yo`llar va boshqalar. 

Ishlab  chiqarish  jarayonida  to`g`ridan-to`g`ri  qatnashmaydigan  oboektlarga  uy-joy-

kommunal  xo`jaligi  vositalari,  sog`liqni  saqlash  muassasalari  (kasalxona,  ambulatoriya, 

poliklinika), madaniyat va maorif muassasalari (klublar, teatrlar, kutubxona, bolalar bogchalari) 

va boshqalar kiradi. 

Xalq xo`jaliga tarmoqlarining turkumlanishiga muvofik, asosiy vositalar quyidagi tarmoqlar 

---

 

5 

va  faoliyat  turlariga  bo`linadi:  sanoat,  kishlok,  xo`jaligi,  transport,  aloka,  qurilish,  savdo  va 

boshqalar.  Masalan,  sanoat  korxonalarida  mahsulot  ishlab  chiqarish  jarayoni  bilan  bevosita 

bog`liq,  bo`lgan  hamda  korxonaning  transport  moddiy-texnika  taominoti,  ombor  xo`jaligi  va 

boshqa  bo`limlarining  asosiy  vositalari  kiradi.  Sanoat  korxonalari  balansida  aks  ettiriladigan 

yordamchi  qishloq,  xo`jalik  bo`limiga  qarashli  oboektlar  «Qishloq  xo`jalik  tarmog`i»,  uy-joy-

kommunal  xo`jaligiga  qarashli  oboektlar  «Axoliga  maishiy  xizmat  ko`rsatish»  va  «Uy-joy-

kommunal xo`jaligi» tarmog`ig`a kiradi. 

Demak,  sanoat  korxonalaridan  tashqari,  boshqa  xalq,  xo`jaliga  tarmoqlariga  qarashli 

oboektlar  ham  foydalanishda  bo`lishi  mumkin,  Shu  nuqtai  nazardan  sanoat  korxonalarining 

asosiy  vositalarini  sanoat  ishlab  chiqarishi  va  boshqa  xalq  xo`jaligi  tarmoqlarining  ishlab 

chiqarish  fondlariga  bo`lish  mumkin.  Xalq  xo`jaligi  tarmoqlarining  asosiy  vositalari  o`z 

foydalanish nuqtai-nazaridan quyidagi guruhlarga bo`linadi: 

1. Bino. 

2. Inshoot, 

3. O`tkazuvchi qurilmalar. 

4. Mashina va uskunalar: 

a) kuch mashinalari va uskunalari; 

b) ishchi mashina va uskunalari; 

v) o`lchov va tartibga soluvchi asboblar, qurilmalar va 

laboratoriya uskunalari; 

g) hisoblash texnikasi; 

d) boshqa mashina va uskunalar. 

5. Transport vositalari, 

6. Asbob-uskunalar. 

7. Ishlab chiqarish inventarlari va jixozlari. 

8. Xo`jalik inventarlari. 

9. Ishchi va mahsuldor mollar. 

10. Ko`p yillik daraxtlar. 

11. Yerni yaxshilash bo`yicha kapital harajatlar (inshootlarsiz). 

12. Boshqa asosiy vositalar. 

Foydalanilishi 

nuqtai 

nazaridan 

asosiy 

vositalar 

harakatdagi, 

zapasdagi 

va 

foydalanilmaydigan oboektlarga, u yoki bu korxonaga qarashliligi nuqtai-nazaridan korxonaning 

o`ziga  qarashli  va  ijaraga  olingan  obbektlarga  bo`linadi,  Asosiy  vositalar  dastlabki  qiymati 

bo`yicha hisobga olinadi. 

Oboektning  dastlabki  qiymati  -  bu  asosiy  vositalarni  qurish  yoki  sotib  olish  bo`yicha 

qilingan  xaqikiy  harajatlar  yigindisidir,  bunga  to`langan  soliqdar  hamda  to`lovlar,  keltirish  va 

---

 

6 

montaj  qilish,  o`rnatish,  foydalanishga  topshirish,  undan  maqsadli  foydalanish  uchun  ishchi 

xolatiga keltirish bilan to`g`ridan-to`g`ri bog`liq, bo`lgan boshqa hamma harajatlar kiradi, 

Tiklash  qiymati  asosiy  fondlarni  qayti  ishlab  chiqarish  qiymatidan,  yaoni  ularni  maolum 

muddatga harakatdagi bozor baxolari bo`yicha qurish yoki sotib olishdan iborat, 

Asosiy  vositalarning  qoldiq  qiymati  ularning  dastlabki  qiymatidan  eskirish  summasining 

ayrilganiga teng. 

Asosiy  vositalarning  eskirishi  -  bu  asosiy  vosita  oboektlarining  dastlabki  imkoniyatlarini 

yo`qotganliklarini tavsiflovchi jarayondir (fizik va mahnaviy). 

Eskirish  meoyori  asosiy  vositalarning  dastlabki  (tiklash)  qiymatiga  foiz  uchyotida 

ifodalangan eskirish miqdoridir. 

Amortizatsiya eskirishning qiymatdagi ifodasi bo`lib, asosiy vosita aktivining butun xizmati 

davomida mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga va davr harajatlariga qshshiladigan amortizatsiya 

qiymatini sistematik ko`rinishda taqsimlashdir. 

Foydali  xizmat  muddati  -  bu  shunday  muddatki  uning  davomida,  asosiy  vositadan 

foydalanishdan olinadigan iqtisodiy samaradir. 

Normativ  xizmat  muddati  -  bu  shunday  davrki,  uning  davomida  korxona  belgilangan 

meoyorlarga muvofiq, asosiy vositalar bo`yicha eskirish hisoblaydi. 

Dastlabki qiymat korxonada oboekt foydalanishga topshirilgan muddatda vujudga keladi va 

unga  asosiy  vositani  qurish  yoki  sotib  olish  bo`yicha  qilingan  xaqikiy  harajatlar  qiymati 

to`langan  soliqlar  va  to`lovlar,  keltirish  va  montaj  bo`yicha  harajatlar,  o`rnatish,  foydalanishga 

topshirish,  maqsadli  foydalanish  uchun,  uni  ishchi  xolatiga  keltirish  bilan  to`g`ridan-to`g`ri 

bog`liq,  bo`lgan  boshqa  hamma  harajatlar  kiradi.  Asosiy  vositalar  dastlabki  qiymatining  tarkib 

topish manbalari quyidagilardan iborat: 

1) korxona ustav kapitaliga taosischilar ko`shgan ulushi, asosiy vositalar qiymati - tomonlar 

kelishuvi bo`yicha; 

2) korxonashshg o`zida tayerlangan asosiy vositalar hamda boshqa korxona va shaxslardan 

sotib olingan vositalar qiymati - keltirish, montaj va o`rnatish bo`yicha harajatlar bilan xaqikiy 

harajatlar summasida; 

3)  bepul  olingan  asosiy  vositalar  qiymati  hamda  yordam  sifatida  olingan  vositalar  qiymati 

tekshirish yo`li bilan yoki qabul-topshirish hujjatlari maolumotlari asosida aniqlanadi. 

Asosiy  vositalar  ayrim  oboektlarining  dastlabki  qiymati  ular  tiklanganda  yoki 

takomillashtirilganda  ko`payishi  va  oboekt  qisman  tugatilganda  hamda  qismlarga  ajratilganda 

kamayishi mumkin, Quyidagilar asosiy vositalarning dastlabki qiymati bo`lib hisoblanadi: 

1)  1995  yil  1  yanvar  xolati  bo`yicha  qayti  baholangan,  korxona  balansida  hisobda  bo`lgan 

asosiy vositalar uchun - ularning hisobda aks ettirilgan tiklash qiymati; 

2) kapital ko`yilmalar uchyotidan qurilgan yoki sotib olingan asosiy vositalar uchun inventar 

---

 

7 

qiymat quyidagilardan iborat bo`ladi: 

a)  bino  va  inshootlar  uchun  -  oboektni  qurish  bo`yicha  qurilish  va  montaj  ishlari 

harajatlaridan,  proyekt-qidiruv  ishlari  va  obhekt  inventar  qiymatiga  ko`shilishi  lozim  bo`lgan 

boshqa harajatlardan; 

b)  montaj  talab  qiluvchi  uskunalar  uchun  -  suyanch  yoki  asosni  qurish,  montaj 

harajatlaridan  va  proyekt-qidiruv  ishlari  hamda  oboekt  inventar  qiymatiga  qo`shilishi  lozim 

bo`lgan boshqa harajatlardan; 

v)  montaj  talab  qilinmaydigan  uskunalar  uchun  -  keltirish  hamda  sotib  olish  bo`yicha 

harajatlardan; 

g)  korxonaga  bepul  qabul  qilingan  oboektlar  uchun  -  asosiy  vosita  oboektini  qabul-

topshirish hujjatida ko`rsatilgan qiymati bo`yicha; 

d)  korxona  sotib  olgan,  avval  foydalanishda  bo`lgan  oboektlar  uchun  -  sotish  xaqidagi 

hujjatda ko`rsatilgan obhektni sotib olish bo`yicha eskirish summasi qo`shilgan xolda sotib olish, 

keltirish bo`yicha va oboektni sotib olish bilan bog`liq boshqa harajatlar. 

Tiklash  qiymati  deganda,  asosiy  fondlarni  takror  ishlab  chiqarish  qiymati,  yaoni  maolum 

muddatga harakatdagi bozor baxosi bo`yicha ularni qurish  yoki sotib olish qiymati tushuniladi. 

Yana  Respublika  xukumati  qaroriga  ko`ra  olib  boriladigan  asosiy  vosita  oboektlarini  qayti 

baholash natijasida aniqdangan qiymat ham tiklash qiymati deb hisoblanadi. 

Asosiy  vositalarning  hisob  qiymati  deganda,  ularni  hisobotda  va  balansda  aks  ettiriladigan, 

yaoni balans qiymati tushuniladi.