64
Roma natiqlik məktəbinin yaranmas
ında əsas amilləri Yunanıstanın zəifləməsi və yüksək təbəqənin
ondan
üz döndərməsi oldu. Romanın güclü inkişafı, Yunanıstanı öz əyalətinə çevirməsi natiqlik məktəbinin
yaranmas
ına gətirib çıxardı. Roma natiqlik məktəbi yunan natiqlik məktəbinə nisbətən daha azad və
demokratik idi. Əgər Yunan
ıstanda yalnız qullar nitq söyləyib özünü müdafiə edirdisə, Romada hər bir
vətəndaş bu h
üquqa malik idi. Lakin buna baxmayaraq, nitqin priyomları, məktəblərdə tədris, yunan
ritorlar
ının əsərləri bir mənbə kimi Roma natiqlərinə öz təsirini göstərirdi. Bu dövrdə Romada Katon,
Antoni Mark, Qay Qrakx , Tiberi Qrakx və başqa natiqlər yetişmişdi. Tədqiqat
çılar bu natiqlərin əsərlərini
araşd
ırarkən bəlli olub ki, bəzi natiqlərin əsərləri tam şəkildə, bəzisinin isə yaradıcılığından kiçik, cüzi bir
hissə miras qalm
ışdır. Roma natiqlik sənətinin ən görkəmli nümayəndəsi Mark Tulli Siseron hesab olunur.
Elm aləmində y
üz beş nitqinin olması haqqında məlumat olan, lakin onlardan əlli səkkizinin bizə gəlib
çatması onun haqqında söz deməyə əsas verir. Mark Tulli Siseron ilk nitqini 81-ci ildə, iyirmi yeddi yaşında
olarkən s
öyləmişdir. Bu nitq Publinin mülki işi ilə bağlı olmuşdur. kinci nitqi isə Romada dövlətli
adamlardan biri olan Sekst Rostsinin
ölümü ilə əlaqədar olmuşdur. Roma küçələrinin birində qətlə yetirilən
Rostsinin oğluna da sui-qəsd haz
ırlanır. Təsadüf nəticəsində sağ qalan oğul, qəsdçilər tərəfindən “ata qatili”
kimi ittiham olunur. O d
övrün adlı-sanlı natiqləri susduğu halda gənc natiq Mark Tulli Siseron müdafiə
nitqi s
öyləyir. Sonra qədim Yunanıstana səfər edir, Antioxun mühazirələrinə qulaq asır və təcrübəsini daha
da art
ırır.
Siseron həm də d
övlət işlərində çalışıb xalqın hörmətini qazanmışdı. Dövlət xəzinəsinə nəzarətçi kimi
rəhbər vəzifədə
çalışan Siseron xalqa və vətəninə namusla xidmət etmişdir. Siserondan sonra bu vəzifəyə
gələn Verres xalq
ı soyur, talayırdı. Siseron isə xalqın təkidi ilə onu məhkəməyə verir. Məhkəmə Verresi külli
miqdarda pulla cərimə edir. Siseron sonra daha b
öyük xalq məclislərində, yığıncaqlarında çıxışlar edib,
b
öyük hörmət qazanır. Hətta tarixdə böyük sərkərdə kimi tanınan Qney Pompeyin baş komandan seçilməsi
zaman
ı nitq söyləyən Siseron danışmağı özünə şərəf bilir. Xalqın ona göstərdiyi hörməti yüksək
qiymətləndirir.
65
Siseron
öz siyasi nitqlərini 64-çü ildə konsul seçiləndən sonra söyləməyə başlayır. Bu illər onun
yarad
ıcılığının çiçəklənmə dövrü hesab olunur. Siyasi arenada isə Siseron ən böyük səhvini edir. Lutsi
Katilian
ın təşkil etdiyi sui-qəsddə iştirak edənlərdən beş nəfəri məhkəməsiz edam etdirir. Bu onun
d
üşmənlərinin fəallaşmasına səbəb olur. Katilianın tərəfdarı Klodi xalq tribunu seçilir və Siserona qarşı
h
ücuma keçir. Siseron Romanı tərk edir, Yunanıstana gəlir. Onun evi, malikanəsi müsadirə olunur. Bir il
yeddi aydan sonra Romaya qay
ıdan Siseron evini, malikanəsini məhkəmə vasitəsilə geri qaytarır. Onun
Romaya qay
ıtmasına yaxından köməklik edən nüfuzlu şəxslərdən asılı vəziyyətə düşür. Hətta, Publi Setsi
kimi şəxslər haqq
ında müdafiə nitqi də söyləyir. Kiligiyada prokonsul (51-ci ildə) işləyir. Vaxtı qurtaran kimi
yenə Romaya qay
ıdır. Qalmaqallı Roma yenə Siseronu rahat buraxmır, hakimiyyət uğrunda mübarizə, xalq
iğtişaşlar
ı məşhur natiqi ağuşuna alır.
Siseron Mark Antoniyə qarş
ı cidd-cəhdlə mübarizə aparmağa başlayır, alovlu nitqlər söyləyir. Böyük
Demosfenin şərəfinə bu nitqlərini «filippika» adland
ırır. Bu çıxışlar isə ona həyatı bahasına başa gəlir. Mark
Antoni hakimiyyətdə n
üfuzlu bir şəxs kimi məşhur olur. Bu nüfuzundan istifadə edərək alovlu natiq,
vətənpərvər, d
övlət xadimi Siseronun başını və yazı yazan sağ əlini kəsdirir. Bu tarixdə ən dəhşətli
ölümlərdən biri idi. Onun yazdığı «Natiq haqqında», «Brut», «Natiq», məşhur «Ritorikası» natiqlik
sənətində əbədi, həmişəyaşar bir həyat qazand
ı. Roma imperatorluğu natiqlik sənətinin süquta uğramasına
səbəb oldu.
Qədim Yunan
ıstanda və Romada təşəkkül və tərəqqi tapmış, uzun tarixi yol keçmiş natiqlik sənəti
durğunluq illərini yaşamağa başlay
ır. Bu durğunluq XVIII əsrə qədər davam edir. XVIII əsrdən başlayaraq,
burjua z
ülmünə və istismara qarşı baş verən iğtişaşlar, mitinqlər natiqlik sənətinin inkişafına təkan verdi.
Qərbi Avropadak
ı bu dirçəliş XIX əsrin əvvəllərində daha geniş şəkil almağa başlayır. Bu illəri tədqiqatçılar
renessans d
övrü adlandırır. «Renessans» fransız sözü olub, mədəniyyətin, ictimai-siyasi həyatın oyanması,
dir
çəlməsi deməkdir. Xüsusilə, Fransada, Almaniyada, taliyada, Avstriyada baş verən burjua-demokratik
inqilablar
ı bir çox natiqlərin yetişməsinə səbəb oldu. Məsələn, Fransada Jerbye, Koşen, Tarja, Jül, Laşo,
Favr, Demanj, D
üpen, Almaniyada Robert Blyum, Sikizmund, Borkheym, Vilhelm Volf kimi natiqlər
yetişmişdir. X
üsusilə, Fransada Demosfenin, Lisinin, Siseronun nitqləri tərcümə olunub, öyrənilməyə
66
başlanm
ışdı. Fransada fəaliyyət göstərən andlı məhkəmə prosesi daha geniş vüsət almışdı. Məsələn, Fransa
ordusunun kapitan
ı Alfred Dreyfusu vətənə xəyanət üstündə həbs edirlər. Məşhur yazıçı Emil Zolya buna
etiraz
ını bildirərək xalqa və prezidentə müraciət edir. On iki il davam edən bu işi üç natiq - Mornar, Labori,
Mano m
üdafiə edir. Bu məhkəmə natiqliyində Yunanıstan natiqlik məktəbinin təsiri açıq-aşkar
duyulmaqdad
ır. Fransızlar da Yunanlar kimi əsas diqqəti nitqin üslubuna, ardıcıllığına, aydınlığına,
dəqiqliyinə, təsirliliyinə, emosionall
ığına verirdilər. Fransa natiqlik məktəbi bir çox ölkələrə müsbət təsirini
g
östərdi. Almaniyada natiqlik məktəbinin nümayəndəsi Avqust Bebel hamının sevimlisinə çevrilmişdi. Onun
dərin məzmunlu nitqi xalq
ın rəğbətini qazanmışdı. Bu sözləri xalq seçkilərində gözəl və aydın çıxışları ilə
radikallar
ın qələbəsini təmin edən Vilhelm Volfun da ünvanına söyləmək olar.
XIX əsrdə Rusiyada natiqlik sənətinin inkişaf
ı geniş vüsət almış, fəhlə hərəkatı natiqlik sənətinə güclü
təsir g
östərmişdi. Demosfenin, Siseronun, Lisinin bir neçə nitqi rus dilinə tərcümə olundu. Böyük mütəfəkkir
Lomonosov natiqlik sənəti haqq
ında (1748-ci il, «Kratkoe rukovodstvo krasnoreçiu») yazdığı əsəri çap
etdirdi. Əsərdə yunan «Ritorikas
ı»nın təsiri özünü tam aydınlığı ilə göstərir. Müəllif, natiqin və dinləyicinin
əhval-ruhiyyəsini əsas şərt kimi qəbul edir. Gertsen, Stankevi
ç, Xomyakovun rəhbərliyi altında bir çox
dərnəklər fəaliyyətə başlay
ır. Rus natiqləri «Ritorika»nı əzbərləyib, kor-koranə öyrənməyin əleyhinə çıxır.
Belinski yaz
ırdı: «Əgər siz natiq olmayanlarda natiqlik sənəti haqqında təsəvvür yaratmaq, natiq olmaq
istəyənlərə isə k
öməklik göstərmək istəyirsinizsə, «Ritorika» yazmayın, bütün xalqların müxtəlif dövrlərdə
fəaliyyət g
östərmiş məşhur natiqlərinin nitqlərini toplayın, bu natiqlərin hər birinin həyatı haqqında geniş
məlumat verin, siz belə bir kitabla həm natiqlərə, həm də natiq olmayanlara boy
ük xidmət göstərirsiniz».
Rus natiqlik məktəbinin xarakteri
özündən əvvəlki sələflərindən onunla fərqlənirdi ki, Rusiyada nitqlər
k
ütləvi xarakter daşıyırdı. Əvvəlkilərdə isə məhkəmə natiqliyi hakim mövqe tuturdu. Fəhlə sinfindən
S.H.Xolturin, P.A.Alekseyev, Q.P.Petrovski, A.J.Badayev, .V.Babuşkin və digərlərinin ad
ı tarixdə fəhlə-
natiq kimi həkk olunmuşdu.
Dostları ilə paylaş: |