67
HEYDƏR ƏL YEV VƏ N TQ MƏDƏN YYƏT
N TQ MƏDƏN YYƏT N N MƏQSƏD VƏ VƏZ FƏLƏR
Nitq mədəniyyəti Azərbaycan dilinin qayda-qanunlar
ını, incəliklərini, özünəməxsus xüsusiyyətlərini
öyrənmək üçün zəmin yaradır. Nitq mədəniyyəti mədəni davranmağı və nitq vərdişlərini öyrədir. Ona görə də
hər bir şəxs nitqini qurarkən səslərin d
üzgün tələffüzünü, vurğunun, intonasiyanın işlənmə qaydalarını
bilməlidir. Bu fənn tələbələrin istər yaz
ılı, istərsə də şifahi nitqinin inkişafı üçün yollar, perspektivlər açır.
Nitq mədəniyyəti ancaq d
üzgün danışmaq bacarığı deyil, həm də düzgün yazmaq vərdişləri aşılayır,
məlumatlar
ı rəvan bir dildə çatdırmaq bacarığına yiyələnməyə imkan verir. Bu fənnin ali məktəblərdə tədris
olunmas
ında əsas məqsəd tələbələrin nitqinin inkişaf etdirilməsindən ibarətdir.
Nitq mədəniyyətinin əsas vəzifəsi tələbələri onun elmi əsaslar
ı ilə tanış etmək, onlara ədəbi dil
normalar
ını öyrətmək, nitqini inkişaf etdirməkdir.
Nitq mədəniyyəti ümumi anlayışdır. Onu adi və yüksək mədəni nitq kimi, nitqlə dilin münasibəti, nitq
ünsiyyətinin növləri (monoloq, dialoq, poliloq) və nitq formaları (yazılı və şifahi nitq) baxımından öyrənmək
olar.
Adi nitq sadə, ayd
ın, səlis bir nitqdir. hər bir kəs nitqini öz səviyyəsinə uyğun qurur. Adi nitqdən həm
monoloq, həm dialoq, həm də poliloqda istifadə olunur.
Y
üksək mədəni nitqdə isə vəziyyət bir qədər başqadır. Belə nitqdə böyük tələblər irəli sürülür. Natiq
y
üksək danışıq tərzi ilə bərabər, xüsusi intonasiya, dilin normalarından (fonetik, leksik, qrammatik,
semantik, sintaktik və s.) ustal
ıqla istifadə edir. O, dinləyiciyə estetik təsir göstərir. Yüksək mədəni nitqdə hər
bir natiq «se
çmə və əvəzetmə» prinsipindən istifadə etməlidir. Belə nitq dialekt və şivə sözlərdən, loru danışıq
dilindən, qəliz ərəb, fars, rus, Avropa mənşəli və s. s
özlərdən uzaq olmalıdır. Yüksək mədəni nitqdə yüksək
mədəniyyət n
ümayiş etdirilməlidir. Yersiz təkrarlar, jestlər mədəni nitqin təsir qüvvəsini azaldır.
Nitqlə dilin münasibəti. Dil ictimai hadisədir. Dil heç bir sinfə xidmət etmir. Daha ümumi mənada dil
ünsiyyət vasitəsidir. Dil vasitəsilə insanlar bir-birini başa düşür, əlaqə saxlayır, fikir mübadiləsi aparır. O,
68
mənəvi sərvətdir. Dilin b
ütün elmlərə açar olması, onun başqa elmlərlə əlaqəsi, həmin elmlərlə birlikdə
tədqiq olunmas
ına gətirib çıxarır. Məsələn, fəlsəfə, məntiq, psixologiya, ədəbiyyat və s. elmlərlə əlaqəli
olmas
ı bəllidir. Lakin bu elmlərlə əlaqəsinə baxmayaraq, dilin əsas tədqiq obyekti dilçilikdir. Məsələyə bu
bax
ımdan yanaşsaq, onda dilin bir neçə sistemi öz quruluşunda birləşdirməsinin şahidi oluruq. Bu sistemin
bəzilərini nəzərdən ke
çirək.
1) Fonetik sistem. ctimai mənal
ı səslərin bir -birinə birləşməsi, fonetik qanunları, səslərin, fonetik
hadisələrin
öyrənilməsini tədqiq edən dilçiliyin bir şöbəsidir.
2) Semantik sistem - dil vahidlərini məna cəhətdən tədqiq edən sahəsinə deyilir.
3) Leksikoloji sistem. S
özlərin təklikdə tədqiqi ilə məşğul olan dilçiliyin bir şobəsidir.
4) Qrammatik sistem s
özlərin quruluşundan və birləşməsindən bəhs edir. Onu da qeyd edək ki, bu sistem
iki sahəni əhatə edir. A) morfoloji sistem; b) sintaktik sistem.
Morfoloji sistemə daxil olan s
özlər leksik və qrammatik mənasına görə on bir qrupa ayrılır. Bunlar isə
nitq hissələri adlan
ır. Nitq hissələri iki qrupa bölünür:
1.
Əsas nitq hissələri
sim
Sifət
Say
Əvəzlik
Fel
Zərf
2.
Köməkçi nitq hissələri
Qoşma
Bağlay
ıcı
Ədat
Modal s
özlər.
69
Dilimizdə olan x
üsusi bir nitq hissəsi də var ki, o nida adlanır.
Sintaktik sistem sərbəst s
öz birləşmələrindən, cümlələrdən, onların quruluşundan bəhs edir. Sadə və
m
ürəkkəb cümlələri tədqiq edir.
Sintaktik sistem həm də dilimizdə olan c
ümlələri məqsəd və intonasiyaya görə öyrənir. Bunlar
aşağ
ıdakılardır:
1. Nəqli c
ümlə
2. Əmr c
ümləsi
3. Sual c
ümləsi
4. Nida c
ümləsi
Natiq belə c
ümlələri xüsusi hallarda işlədir, bu da cümlənin təsir qüvvəsini artırır.
Üslubi sistem - üslubları onların əsasını təşkil edən bədii fiqurların ifadə etdikləri xüsusiyyətləri öyrənən
m
üstəqil elm sahəsidir. Buna da üslubiyyat deyilir.
Nitq dilin təzah
ür formasıdır. Nitqi dildən fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərdən biri onun fərdi olmasıdır.
Hər bir natiqin
öz nitq üslubu var. Nitqin gözəlliyi natiqin dili gözəl bilməsi, hər bir sözü yerində işlətməsi,
c
ümlədə söz sırasını pozmaması və s. ilə şərtlənir. Nitqi dildən fərqləndirən amillərdən biri də nitqdə
intonasiya və digər vasitələrdən istifadə etmək imkanlar
ının olmasıdır.
NAT Q N ƏMƏY VƏ DAVRANIŞI
Hər bir natiq nitqini haz
ırlayarkən qarşısına məqsədlər qoyur. Öz şəxsi təcrübəsindən istifadə edib,
nitqini maraq doğuran məsələlər
üzərində qurmağa çalışır. Belə ki, o, natiqlik sənətinin prinsiplərinə riayət
etməlidir. Odur ki, natiq nitqini haz
ırlayarkən aşağıdakı prinsiqlərə əməl etməlidir:
Dostları ilə paylaş: |