Microsoft Word Az?rbaycanda su ehtiyatlar?n?n t?s?rrufat v? ekoloji ?h?miyy?t? dissertasiya doc docx

Nefti çökdürmək üçün işlənn metodlardan biri neft ləkələrinə tabaşir tozu 

tökülür,  bu  zaman  tabaşir  nefti  özünə  çəkir  və  suya  batır.  Bu  metod  problemi 

həll  etmir.  Belə  ki,  neft  suyun  dibində  qalaraq  okeanın  dərin  su  biotasını 

zəhərləyir. 

Qeyd  edək  ki,Dünya  okeanında  elə  orqanizmlər  yaşayır  ki,  onlar 

özünəməxsus  “Sanitar”  rolunu  oynayaraq,suyu  təmizləyir.  Belə  ki,molyuskalar 

qida tapdıqda , suyu özünün  qəlsəmə quruluşundan keçirərək süzür. Alimlərin 

hesablamalarına görə ölçüsü 2 sm olan hər bir dəniz molyuskası (midiya0 sutka 

ə

rzində özündən 12 litr təmiz su keçirir. Okeanın biofiltratının təmizlədiyi suyun 

ümumi həcmi 100km

3

 təşkil edir. Ehtimal ki, çirklənməyə qarşı istiqamətlərdən 

biri belə “Sanitar” növlərini sayını artırmaqdır. 

Lakin  Okeanın  mühafizəsi  və  səmərəli  istifadəsi  məsələsinin  həllinin 

ə

sasının qarşısında 3 təxirəsalınmaz məsələ durur: 

1)

  Okeanın  bütövlüyü  təsərrüfat  fəaliyyətinin  effektiv  qlobal  rejiminin 

tənzimlənməsini tələb edir. 

2)

  Bir  çox  regional  dənizlərin  resurslarını  ayrı-ayrı  dövlətlərin  istismar 

etməsi  resurslarından  istifadənin  regional  nizamlanmasının  müəyyən 

öhdəçiliklərini tələb edir. 

3)

  Okean  üçün  quru  mənbələrdən  ciddi  təhlükənin  olması  effektiv  milli 

fəaliyyət tələb edir. 

---

Lakin  neftlə  çirklənməni  tam  aradan  qaldırmaq  üzrə  effektiv  üsulların 

axtarışında bir çox naaliyyətlər əldə olunmağına baxmayaraq bu problemin həlli 

haqqında  danışmaq  hələ  tezdir.  Çirklənməni  təmizləməkdə  yalnız  ən  effektiv 

metodların  tətbiqi  ilə  dəniz  və  okeanların  təmizliyini  təmin  etmək  mümkün 

deyil.  Çirklənmənin  qarşısının  alınması  kimi  mühüm  vəzifəni  bu  işdə  marağı 

olan bütün ölkələrin birgə səyi lazımdır. 

Xəzər  dənizi  Yer  kürəsinin  ən  böyük  gölü  olub  ,  geniş  materik 

depressiyasında yerləşmiş qapalı su tutumudur. 

Hazırda  Xəzərin  6500-6700  km-lik  (adalarla  birlikdə  7000  km)  sahil 

xəttində beş dövlət yerləşmişdir. Bu ölkələrdə sahil xəttinin uzunluğu aşağıdakı 

kimidir  :  Azərbaycan  Respublikası  -825,  Qazaxstan-2320,  ran  slam  Respub- 

likası-900, Rusiya Federasiyası -695,Türkmənistan-1200 km. 

Meridian boyunca Xəzər dənizinin uzunluğu 1200 km-ə yaxındır,orta eni 

-310  km,  ən  böyük  eni  435  km,  ən  kiçik  eni  195  km-dir.  Hazırda  dənizin 

səviyyəsi Dünya Okeanı səviyyəsindən 27,3m aşağıdır. Dənizin bu səviyyəsində 

onun səthinin sahəsi 392600 km

2

, sularının həcmi isə 78648 km

3

-dir, bu həəcm 

Yer kürəsindəki ümumi göl su ehtiyatının 44%-ni təşkil edir. 

Xəzərin  suyığma  hövzəsi  3,1-dən  3,5  min  km

2

-ə  qədərdir,  bu  ərazi 

dünyada olan qapalı su hövzələrinin 10%-ni təşkil edərək şimaldan cənuba 2500 

km  uzanır,eni  isə  qərbdən  şərqə  1000  km-ə  yaxındır.  9  dövlətin  (Azərbaycan, 

---

Qazaxstan, ran,Gürcüstan,Ermənistan,Özbəkistan,Rusiya,Türkiyə)ərazisi  bütöv 

lükdə və ya qismən bu hövzəyə daxildir. 

Xəzərdə müxtəlif böyüklükdə ümumi sahəsi 350km

2

-ə bərabər olan 50-ə 

qədər  ada  vardır.  Adaların  bir  qismi  Bakı  və  Abşeron  arxipelaqlarında 

birləşmişdir. 

Xəzər  dənizi  on  böyük  körfəzə  malikdir  :  Komsomolets  ,Manqış- 

laq,Qazax,Qara-Boğaz-Göl,Türkmənbaşı,Türkmən,Qızılağac,Həştərxan 

və 

Qızlar,Xəzərin  ran sahilində iki böyük körfəz var:Çirkan və Ənzəli. 

Xəzər  dənizinə  130-dan  çox  çay  axır.Onlardan  doqquzu  delta 

xarakterlidir. 

Volqa Xəzərə tökülən ən böyük çay sayılır.Səth axınları hüdudlarında bu 

çayın suyığma hövzəsinin sahəsi min km

2

-dir. 

Cədvəl 5.

Xəzərin iri çaylarının səciyyəsi 

Çayın adı 

Deltasının 

adı 

Su axımı,km

3 

Gətirmələrin axımı,mln.t 

Deltanın 

başlanğıcında 

Dənizdə 

Deltanın 

başlanğıcında 

Dənizdə 

Ural 

500 

7,00 

6,60 

2,7 

2,7 

Volqa 

18000 

243.0 

233,0 

14,0 

6,0 

Terek 

8900 

8,90 

8.40 

15,1 

11.9 

---

Sulak 

70 

4,40 

4,00 

13.2 

1,6 

Samur 

80 

1,63 

1.63 

4,7 

- 

Kür 

204 

7.80 

15,309 

39,7 

17,1 

Səfidrud 

1800 

4,67 

3,93 

31.0 

31.0 

Xaraz 

315 

0,96 

0.67 

2,4 

1,7 

Görgənrud 

630 

0,49 

0,39 

3,1 

2,5 

 

 

Xəzərin  əsas  limanları  :  Bakı  (ən  böyüyü),Türkmənbaşı,  Həştərxan, 

Mahaçqala,Aktan,Atırau,Bəndər-Ənzəli,Nouşəhər. 

Xəzər  dənizinin  ekoloji  vəziyyəti:  Bu  bölmə  tanınmış  su  mikrobioloqu-

ekoloq  M.Ə.Salmanovun  Azərbaycanın  çaylarının  və  Xəzər  dənizinin 

çirklənməsi  və  ekoloji  durumu  üzrə  uzun  illər  boyu  apardığı  tədqiqatların 

nəticələri  əsasında  yazılmışdır.Apardığı  tədqiqatlara  əsaslanaraq  müəllif  qeyd 

edir  ki,planetimizdə  Xəzər  dənizi  qədər  amansız  ekoloji  depressiyaya  məruz 

qalan başqa sututar tapmaq çətindir. 

Hələ  1940-50-60-cı  illərdə  Xəzər  dənizində  aparılan  10  minlərlə  məxvi 

seysmik  partlayışlar    (hər  biri  10  kq-dan  1,5  ton  çəkisi  olan  trotil 

“şaşkilər”  ,Cənubi  Xəzərin  açıq  hissəsində  və  başqa  sahələrdə  xüsusi  hərbi 

poliqonlarda sınaqdan keçirilən raketlərr Xəzər dənizinin altın üstünə çevirmiş , 

xoşbəxtlikdən o, bu günkü günə kimi “salamat” qalmışdır. 

---