Microsoft Word Az?rbaycanda su ehtiyatlar?n?n t?s?rrufat v? ekoloji ?h?miyy?t? dissertasiya doc docx
Yüklə 492,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
M.Ə.Salmanovun 1961-ci ildə apardığı müşahidələr zamanı müəyyən edilmişdir ki, 70 kq çəkisi olan partlayıcının partladılması nəticəsində partlayışın epimərkəzində 85-100m radiusunda ixtiofauna tamamilə məhv olur,onun 60%-i dənizin dibinə çökür,plankton həyat qabiliyyətini itirir,su,yanma məhsulunun terrigen hissəcikləri ilə zənginlə.ir,dib çöküntüləri şumlanır(qarışır) və su bulanaraq şəffaflığı azalır, epimərkəzində pH 3-4 göstərici aşağı düşür. Xəzər dənizinin azsulu və dolusulu dövrləri olmuşdur,lakin 1940-cı ilə qədər onun bioloji məhsuldarlığı həmişə yüksək olmuşdur,fauna-flora özünün sabit keyfiyyət vəziyyətini saxlamışdır. Xəzər dənizinin ekoloji vəziyyətinin dəyişməsində dənizin səviyyəsinin tərəddüdü və çirklənməsi əsas rol oynayır. Qlobal miqyasda isə Xəzərin dəyişməsi dənizin və onun hövzəsinin çirklənməsinin artması nəticəsində baş vermişdir. M.Ə.salmanovun qeyd etdiyi kimi, Xəzərin çirklənməsi barədə olduqca çoxlu məlumatlar mövcuddur,bu məsələ ilə yüzlərlə mütəxəssislər məşğul olmuş,onlarla simpozium,konfranslarda müzakirə olunmuş,ən yüksək səviyyədə qərarlar qəbul edilmişdir.Xəzərin təmiz saxlanmasının vacibliyi bütün xəzəryanı dövlətlər tərəfindən təsdiq edilsə də o, yenə də həmişə olduğu kimi çirklənməkdə davam edir. Xəzərin çirklənməsində başlıca yeri neft və neft məhsulları, sonrakı yeri isə kimyəvi çirklənmə tutur. Hazırda Xəzərı tökülən çaylar dənizi üzvi maddələrlə, biogen elementlərlə də zənginləşdirir. Apardığı tədqiqatlara əsaslanaraq M.Ə.Salmanov belə nəticəyə gəlir ki, Xəzərin ekosistemlərinin sabitliyini bərpa etmək üçün çayların axınına sanitar nəzarət ən mühüm tədbirlərdən biri sayılmalıdır. Tədqiqatçının Volqa, Kür,Ural və Terek çaylarında apardığı kompleks tədqiqatlar göstərdi ki, hazırda bu çaylarda özünütəmizləmə prosesləri hər yerdə pozulmuşdur. Xəzər dənizinin çoxkomponentli çirklənməsi bir çox sənaye obyektləri növlərinin məskunlaşdığı mühüm sanitar-gigiyena vəziyyətinin dəyişməsinə təsir göstərən amil olmuşdur. Qiymətli balıq növlərinin kütləvi qırılması adi hadisəyə çevrilmişdir. Bir sıra alimlərin məlumatlarına görə bir çox hidrobiontların orqanizmində insanın sağlamlığı üçün təhlükəli parazitlərin böyük bir siyahısı var : anizakidlər, psevdoumfistomidlər,eustronqilidlər və s. dəniz suyunda və balıqlarda paragen bakteriyalar, mis, proteinlər,vibrionlar,protei-vulqaris və b. Xəzər dənizinin zamana görə
dəyişməsi geoloji,tarixi,əsrlik,çoxillik,illikvə ildaxili baş verə bilər. Mövcud tədqiqat materiallarına əsasən yuxarı-pliotsen-pleystotsen dövrlərində Xəzər göl-dənizinin səviyyəsi bir neçə dəfə transqressiya və reqressiyaya məruz qalmışdır.Pleystotsen tarixində (axırıncı 700-500 min il) Xəzərin reqressiv növlərə bölünmüş dörd iri tranqressiv epoxaları (bakı,xəzər,xvalin və axırıncı yeni xəzər) olmuşdur.
Eramızın I əsrində ,yəni 2000 il əvvəl,səviyyə 14 m-dən yuxarıda yerləşmişdir. Azərbaycan coğrafiyaşünası Ə bdür
Rəşid Bakuvinin məlumatlarına görə X-XIV əsrlərdə,Qədim Qız Qalasının divarları su altında qalmış və müasir səviyyədən 3,5 m yuxarıda olmuşdur. 1830-1930-cu illərdə səviyyə - 26 m mütləq hündürlük ətrafında 1 m diapazonunda dəyişmiş,çoxillik orta qiymət – 25,83 m olmuşdur.Keçən əsrin axırları və əsrimizin əvvəllərində dənizin səviyyəsinin 1,8m enməsi müşahidə olunmuşdur.1940-cı illərin sonunda səviyyə yenidən aşağı düşməyə başlamış, 1956-cı ildə 1929-cu il səviyyəsinə nisbətən 2,5 m aşağı düşmüşdür.1960-cı illərdə dənizin səviyyəsi – 28,4 m ətrafında sabit qalmışdır.1970-ci illərin ə vvəlində Xəzərinsəviyyəsində yenidən enmə baş verdi və - 29 m minimum səviyyəyə çatdı. Bu, son 170 ildə aparılan müşahidələr nəticəsində ən aşağı səviyyə olub həmin dövrdə səviyyənin ümumi enməsi 3,8 m təşkil etmişdir. 1978-ci ildən etibarən Xəzərin səviyyəsi kəskin qalxmağa başlayaraq 1995-ci ildə onun illik orta qiyməti -29,2 m-ə çatmışdır. Bu müddət ərzində dənizin qalxma intensivliyi ildə 14sm olmuş,ayrı-ayrı illərdə bu rəqəm hətta 30 sm-ə çatmışdır.1996-cı ildən etibarən səviyyə yenidən qalxmaqla davam etmiş və 2001-ci ildə dənizin hündürlüyü -27,3 m-ə çatmışdır. Xəzər dənizinin səviyyəsi il ərzində də dəyişir, buna mövsüm dəyişməsi deyilir, bunun səbəbi il ərzində gəlir və çıxarın müxtəlif miqdarda paylanmasıdır. Belə ki, il ərzində aprel,may aylarında,bəzən iyunun ortalarına qədər çay axımlarının və dəniz səthinə düşən atmosfer yığıntılarının çox olması ilə ə laqədar dənizdə səviyyənin qalxması,iyul,avqust aylarında isə çay axımının azalması və su səthindən buxarlanmanın artması ilə bağlı olaraq səviyyənin enməsinə səbəb olur. Xəzər dənizində qısa müddətli dəyişmələr küləyin təsiri nəticəsində onun sularında yaranan qovulma-gətirilmə dövranı ilə əlaqədar olan səviyyə dəyişməlidir. Küləyin təsiri nəticəsində yaranmış axınlar müvəqqəti olaraq su kütləsini dənizin bir sahəsindən digərinə qovaraq su səthindəki tarazlığı pozur.Bu hadisə Xəzərin bütün sahil zonasında,ən çox isə dənizin şimal və qərb rayonlarında baş verir.Belə tərüddüdlərin davam etmə müddəti 3-27 saat,təkrarlanması isə ayda 1-5 dəfədir.Sahil zonada səviyyə 2-3 m-ə qədər qalxa bilir.
Xəzər dənizində ritmik dəyişmələr –qabarma-çəkilmə dalğalarının hündürlüyü çox kiçik olub 2-6 sm təşkil edir, şimaldan cənuba doğru artır. Bu hadisə dənizdə atmosfer təzyiqinin müxtəlif səbəblərdən kəskin dəyişməsilə ə laqədar 2-5 sm hündürlüyündə seyş dalğaları da yaranır. R.M.Məmmədov Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişməsində kompleks amillərin birgə iştirakının (geoloji,hidroiqlim,antropogen,kosmik) olmasını göstərir. Aparılan tədqiqatların nəticələrinə əsaslanaraq R.M.Məmmədov Xəzər dənizinin dəyişməsində geoloji amilin rolunun 10-15%olduğunu göstərərək
Yüklə 492,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|