99
yazıya götürübdür qəzetçi Xəlil”. “Velylbat”! Yazıçının personajları
bu “şəhər”dən olan digər hekayələrinin (“Cənnətin qəbzi”, “Mirzə
Əbdülvahab” və s.) oxuduqda isə Ə.Haqverdiyevin Dəccallabad
əhvalatları yada düşür. Sadəcə bunlar yada düşmə, xatırlamalardır.
Fikir və mülahizələr, onların qoyuluşu və təsviri isə biri digərinin
təkrarı deyildir. Hər şeydən əvvəl bu ünlü sənətkarları bir məcrada
birləşdirən eyni məkan, zaman, ictimai mühit və eyni dünyabaxışı
idi. Y.Vəziri öz müasiri olan klassik Azərbaycan nəsrinin ustaları
Cəlil Məmmədquluzadə və Ə.Haqverdiyevlə birləşdirən yalnız
ideya-məzmun həmahəngliyi deyil; ədəbi priyomları, dil və ifadə
tərzinin rəngarəngliyi ilə də bu üç yazıçı biri-digərini tamamlayır”.
Bu ədiblərin bədii nümunələri, xüsusən yaşadıqları Azərbaycan
mühitinin məişətindən mahir rəssam kimi sözün qüdrəti ilə
çəkdikləri kiçik lövhələrlə yanaşı paralel müqayisədə hər birinin
spesifik üstünlüyü nəzəri cəlb edir. Müqayisə üçün başqa bir
nümunəyə diqqət yetirək. Y.Vəzir “Şahqulunun xeyir işi” heka-
yəsini “Qurbanəli bəy”i oxuduqdan sonra onun təsiri ilə yazdığını
özü etiraf etmişdir. Hekayələrin hər ikisi oxşar süjet əsasında
qurulmuşdur. Doğrudur, təsvir edilən əhvalatlar fərqlidir, lakin hər
iki nümunə o dövrkü məişətimizdən götürülmüş lövhələrdir.
Yazıçıları düşündürən eyni problem – cəhalət, nadanlıq, avamlıqdır.
“Şahqulunun xeyir işi” hekayəsi Y.Vəzirin bədii nəşr yaradı-
cılığında ilk addım olmaqla onun yaranması da iki böyük sənətkarın
adı ilə bağlı olduğu üçün əhəmiyyətlidir. Cəlil Məmmədqu-
luzadədən bəhrələnərək yazılan əsəri Ə.Haqverdiyev redaktə etmiş
və Y.Vəzirin qələmindəki incə müşahidə qabiliyyətini sezmişdir.
Görməmək mümkün deyil ki, Y.Vəzir yaradıcılığa başlayarkən
Mirzə Fətəli Axundovu oxumuş, Cəlil Məmmədquluzadə və
Ə.Haqverdiyevin çevrəsində olmuşdur və “Molla Nəsrəddin”ni də
təbii ki, yazıçı kimi izləməmiş deyildir.
Yusif Vəzir Çəmənzəminli sənətkarlığından danışarkən əsər-
lərindən alınan təəssürat belədir ki, o, xalq dilinə, psixologiyasına
tam hakim yazıçıdır. Şişirtmə olmasın, müasirlərindən heç bir
yazıçının dili onun əsərlərindəki qədər rəngarəng, əlvan, zəngin
ifadə vasitələrinə, lüğət tərkibinə malik olmamışdır. Ədibin üslubu
ədəbi dil normalarına əsaslanır, amma norma qaydalarına sığmır.
100
Onun üslubuna müasirlərinə məxsus bədii dilin ən yaxşı ənənələri
xasdır. M.Ə.Sabirin dərin, sərt həqiqətləri realist planda təsviri,
M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadənin incə, mənalı, məzmunlu sati-
rası, eyham və kinayəsi Ə.Haqverdiyevin gözəl, lirik təsvirlərinin
ruhu, kəskinlik, mənalılıq və s. onun üslubunda harmonik vəhdətdə
birləşir.
Dil bədii əsərin məziyyət və xüsusiyyətləri ilə təbii yolla bağ-
lanmalıdır. Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin dil və üslubundan bəhs
edəndə hər hansı “dil ehkamı”ndan deyil, ədibin yaradıcılığının
özünəməxsus mahiyyətindən, xüsusiyyətlərindən çıxış etmək lazım-
dır. Klassik ədəbi-bədii dilimiz, onun zəngin xəzinəsi, şifahi xalq
yaradıcılığı, canlı danışıq dili - onun üslubunu və dil xüsusiyyətlə-
rini də bu mənbədə axtarmaq daha elmi olar. Yusif Vəzir Çəmən-
zəminli dili sözün geniş mənasında, canlı, sadə, obrazlı və sərrast
dildir. Onun dil və üslub cəhətdən Azərbaycan ədəbiyyatının,
xüsusən, nəsrinin əvəzolunmaz sənətkarı C.Məmmədquluzadəyə
yaxın olduğunu deyənlər haqlıdırlar. Şifali danışıq dilinin və onun
zəngin xüsusiyyətlərinin bədii, obrazlı inikası hər iki sənətkarı dil
və üslub cəhətdən bir-birinə yaxınlaşdırır. Dahi ədibin duzlu, satirik
üslubunu Yusif Vəzir Çəmənzəminli öyrənmiş və onun ən yaxşı
davam və inkişaf etdiricilərindən biri kimi tanınmışdır.
“Ədib tipin mənəvi eybəcərliyini tam əks etdirmək üçün elə
ifadələr seçir ki, öz obyektiv rabitəsindən, daha doğrusu,
kommunikativ mənasında deyil, müəllifin izlədiyi məqsədə uyğun
mənada çıxış edir. Sözün əsl mənası bəzən burada bir növ təcrid
edilir və yada düşmür. Beləliklə, söz həqiqi sənətkarın əlində daha
yeni mənalar, çalarlar kəsb edir”.
Müəllif tiplərini obrazlı danışdırmaqla onu “mənfi və müsbət”
deyib iki yerə ayırmır. Hər iki xislətdə olanlar dildən öz məqsəd-
lərinə müvafiq istifadə edirlər. Nəticədə onun tipləri milli olmaqda
çox canlı, koloritli çıxırlar. Ədib xalqdan aldığı sözləri “bədii əsərin
yazılış tərzinə görə” seçib məqamında işlədir, onu yeni-yeni məna
çalarları ilə zənginləşdirir. Bu üslub bir tərəfdən yazıçının xalq
dilinə, adətən hikmətinə, onun bədii təfəkkürünə yiyələndiyini
göstərirsə, o biri tərəfdən, ədibin bədii istedadı, fitri qabiliyyəti ilə
bağlıdır.
101
Gülüşlə düşündürən ədib
XX əsrin əvvələrində zamanın dönüşü cəmiyyətin bütün
sahələrində varlıqda və şüurda, elmdə və ədəbiyyatda, mədəniyyət
və incəsənətdə, nəzəriyyə və təcrübədə əsaslı təbəddülatlar
insanların həyat və fəaliyyətinə də təsir edir, onların şüur və
təfəkküründə yeni proseslərin baş verməsi üçün real imkanlar
yaradır. Bu işdə ədəbiyyatın, nəzəri fikrin edə biləcəyi ən vacib iş-
həyatı düzgün əks etdirmək, ifşa hədəflərini aydın göstərmək,
“əyrini-əyri, düzü-düz” yazmaq, ictimai geriliyin səbəblərini
araşdırmaq və ondan xilas olmaq, onun xəstəliyinin mahiyyətini,
müalicə və proflaktikasını göstərməkdir.
Ədəbiyyat, ən çox da satirik ədəbiyyat bu missiyanı yerinə
yetirmək üçün köhnəlmiş ədəbi metodlardan, ideyalardan istifadə
edə bilməzdi. Buna görə də satirik nəsrdə, poeziya, dramaturigiyada
və publisistikada ədəbiyyat orijinal ideyalar və ideallar irəli sürməli,
cəmiyyəti yeni dünyagörüşlə silahlandırmaq vasitəsilə onu
gerilikdən, qaranlıqdan çıxarmağa kömək göstərməli idi.
Əli hər yerdən üzülən insan göydə Allaha (Məhəmmədhəsən
əmi kimi), yerdə naçalnikə, kəndxudaya, mollaya sığınırdı. XIX
əsrdə Mirzə Fətəli Axundovun, XX əsrin əvvələrində Cəlil
Məmmədquluzadənin, Mirzə Ələkbər Sabirin və başqa molla-
nəsrəddinçilərin qəhrəmanları xəstə cəmiyyətdə yaşayırdılar. Bu
insanlar hətta öz-özlərinə yad olmuş, “şükür qədərinə” deyib
olacaqlarla barışmalı və razılaşmalı olmuşdular. O dövrdə bəşə-
riyyətin ümumi bəlası-anlamaq dərdi idi. Anlamaq isə sırf
dünyagörüşü ilə əlaqədar olan bir problemdir. Bizim satira usta-
larımızın qarşısında duran əsas vəzifə mövcud situasiyanı, cəmiy-
yətin görünən və görünməyən eybəcərliklərini kütləyə anlatmaq idi.
Əlbəttə, anlamaq üçün novruzəliləri, zeynəbləri, məhəmmədhəsən
əmiləri hazırlamaq, bu biçarə zavallıları empiriyadan rasionallığa
doğru inkişaf etdirmək lazım idi. Rus mənşəli ingilis psixoloqu
P.D.Uspenski göstərirdi ki, “insan heç vaxt indiki qədər öz-özünə
yad olmamış, psixologiyadan heç vaxt bu qədər uzaq düşmə-
mişdir; müasir insanın ən xarakter əlaməti öz-özünü bilməmək-
dir”. Beləliklə, anlamaq işindəki çətinliklər insan xoşbəxtliyi üçün
Dostları ilə paylaş: |