96
kimi (“Hacı”) gülünc vəziyyətə salan inamı, əqidəsi, rəftarı, fikri ilə
gördüyü işlər arasındakı ziddiyyətlərdir. Bütün bunlar paradoksallıq
yaratmış, nəticədə Hacının nəfsi var-dövlətə hərisliyi – bütün
inanclarına – Allaha da, Qurana da, namaza da qalib gəlir.
Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin satira və yumorunda, onların
xarakterlərində fərdi və orijinal simasını müəyyənləşdirən əsas
xüsusiyyətlərdən danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, burada hiss,
həyəcan, emosional narhatlıq ilkin şərtdir. Yazıçı güldüyü və gülüş
doğurmaq istədiyi cəhətlərə vətəndaşlıq yanqısı və narahatlığını,
həyəcanını və etirazını bildirib, onları emosional təsvir və təhkiyədə
nəzərə çatdıraraq islaha çalışır. Bu əsərlərin hər birində yumorun
orijinal inkişaf istiqaməti və konkret məqsədi, funksiyası
mövcuddur. Bir nüansı da vurğulamaq yerinə düşərdi ki, Yusif
Vəzir Çəmənzəminli mənfi tiplərini gülünc vəziyyətlərdə və
eybəcər əməllərlə ifşa etməyi bacarır. O, mənfi surətləri öz əməlləri,
sözləri, vəziyyətləri ilə səciyyələndirməyi məharətlə edirdi. Ədib ən
ciddi ictimai bəlalardan söhbət açarkən də nikbinliyini itirmirdi.
Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin realist nəsrdə xidmətlərindən biri də
ədəbi – təmasıdır. Bu sənətkarın nəsr dili fikrin sadə cümlələrlə
ifadəsi, şirin təhkiyə üsulu, maraqlı dialoqla, gözlənilməzliklər və s.
ilə səciyyələnir. Burada ilk öncə milli kolorit təbiilik, axıcılıq
diqqəti cəlb edir. Hər obraz öz düşündüyü kimi tanınmır. Professor
T.Mütəllimov yazır: “Bədii dilin təbiililiyi və sadəliyi, ümumxalq
danışığına yaxınlığı həmişə realist ədiblərimizin diqqət mərkəzində
olmuşdur. Əslində bir səhər Azərbaycan tənqidi realistlərinin estetik
konsepsiyalarının ən mühüm şərtlərindən hesab etmək olar”.
XIX əsrin əvvəlləri satirik nəsrdə, xüsusi adlarda komizm
vasitəsi kimi istifadənin bir çox üsullarını görürük. Mirzə Cəlil,
Ə.Haqverdiyev, N.Vəzirov, Yusif Vəzir Çəmənzəminli və başqa
sənətkarlar həqiqi satira vasitələrinə çevrilən adlardan detal kimi
istənilən qədər istifadə etmişlər.
XX əsrin yaradıcılığından fərqli olaraq XX əsr satiriklərinin
mübarizə diapazonları kəsərli və daha geniş idi. Qadın azadlığı
problemi də onları düşündürürdü. Bütün bunlarla yanaşı, dini
fanatizmin də məhvedici təsiri, bu təsirlə faciəli həyata düçar
olmaları, vəziyyətdən istifadə edib mənfəət götürənlərin pozucu
fəaliyyətləri dövrün realist hekayələrində sənətkarlıqla əks
97
etdirilmişdir.
Ədibin “Müsəlman arvadının sərgüzəşti” hekayəsində aparıcı
surət hekayəçi kimi çıxış edir, sona qədər hadisələr onun dili ilə
nəql olunur. Biz demək fikrində deyilik ki, birinci şəxsin –
qəhrəmanın dili ilə danışılan bütün nitqləri monoloq saymaq
lazımdır. Hekayəçi özünün təhkiyəsini şəraitdən, məkan-zaman
uyğunluğundan asılı olaraq digərlərinə də tapşıra bilər. Haqqında
danışdığımız hekayəyə gəldikdə isə burada başqa hekayətçi yoxdur.
Digər tərəfdən hadisə dinamik inkişaf prosesi keçmir, yanaşan ölüm
naməlum qəhrəmanın nəzərdə tutulması ilə danışılır, nəql olunur.
Klassik satira ustalarımızın nəsr əsərlərində obrazlar arasında
mənəvi-psixoloji və ictimai-sosial amillərlə şərtlənən uzalaşmalar
kifayət qədərdir. Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin satirik hekayələri ilə
Mirzə Cəlil, Ə.Haqverdiyev, Ü.Hacıbəyov qələminə məxsus duzlu,
oxucuları güldürə bilən düşündürən nəsr numunələri bütün poetik
xüsusiyyətlərinə görə eynilik təşkil edir. Onların yaradıcılığında
ideya və məzmun vəhdəti ilə yanaşı dil və üslub yeniliyi də diqqəti
cəlb edir. C.Məmmədquluzadə kimi onlar da təsvir etdikləri hadisə
və əhvalatların mahiyyətinə vardıqca onu aktual ictimai məsələlərlə
qovuşdurmağa çalışırdılar. Lakin müasirlərindən və ustalarından
fərqli nolaraq Y.Vəzirin dilində satiradan daha çox həzin kinayə
vardır. Dövrü üçün aktual olan, bu gün də öz keyfiyyətini itirməyən
hekayələrindən onun sözdən ustalıqla, qənaətlə istifadə etməsinin
nəticəsidir ki, bədii nümunələrin aktuallığını hələ də saxlamaqdadır.
Hətta ədbin felyetonları kəsb etdiyi ideya-məzmun dolğunluğu,
yığcam olması, dilinin rəvanlığı ilə maraqlı nəsr nümunələri təsiri
bağışlayır. Baxmayaraq ki, ədib bu əsərləri “Yazmaram”, “Köhnə
şeylər dəbdən düşdü”, “Məşədi Qulu”, “Məsəllər”, “Nobel
mükafatı”, “Dörd söhbət”, “Ayrılmışlar”, “Şəhərlərin söhbəti” və s.
adlandırmışdır. Felyetonlarin bir özünəməxsus üstünlüyü də
yazıçının burada gözəl tipikləşdirmə yaratmasıdır
Yusif Vəzir Çəmənzəminli hekayələrini nəşr etdirərkən onların
çoxunu əksər vaxtlarda felyeton adlandırmışdır. (“Sərhəd məsələsi”,
“Zeynal bəy” , “Xunabə”, “Dəli” və s.). Bundan başqa ədibin
“Cümə axşamı”, “Yuxu”, “Yeni fars”, “Şahqulunun xeyir işi”,
“Divanə”, “Qız məktəbində” kimi hekayələri də ilk dəfə “felyeton “
98
adı ilə çıxmışdır. Bu bir tərəfdən Yusif Vəzir Çəmənzəminli
hekayələrinin yığcamlılığına dəlalət edirsə, o biri tərəfdən, yazıçının
felyetonlarının mövzu və fikir, ifadə və təhkiyə tərzi etibarı ilə kiçik
məzmunlu hekayələrdən seçilməyən bədii parçalar olduğunu
göstərir. Yusif Vəzir Çəmənzəminli və Ə.Haqverdiyev nəsrində üst-
üstə düşən, ən çox diqqəti cəlb edən tipoloji cəhətlər bunlardır:
yığcamlıq, aydınlıq, sadəlik hekayənin əsasını təşkil edən məzəli,
gülməli mahiyyəti, bəzən gözlənilməz nəticə ilə tanınması; incə
rişxənd, acı istehza, kinayə, işarə və i.a. hekayələrinin bir çoxunda
yəni xalq yaradıcılığına, xüsusən nağıllara Molla Nəsrəddin
lətifələrinə; həmçinin müəlliflərin təhkiyədə özünü oxucuya
göstərməməsi, kənarda durub sanki etinasız nağılçı kimi ancaq
əhvalatı xəbər verməsi, fikrini aşkar bildirməməsi, ifşa elədiyi
ictimai nöqsanlara, bu nöqsanları, yaramazlıqları törədən insanlara
həzin istehza ilə gülməsi bədiiliyi qüvvətləndirən məqamlar kimi
yadda qalır. Bu deyilən Molla Nəsrəddinçi yazıçıların bədii
üslubunu səciyyələndirən aparıcı xüsusiyyətlərdəndir. Hər bir
yazıçının fərdi üslubuna uyğun olaraq tənqidi gülüşün də məxsusi
intonasiya fərqi həm də gülüş formalarının müxtəlifliyi mövcuddur.
Yusif Vəzir Çəmənzəminli yumorunun, gülüşünün aparıcı xətti
nikbin, göz yaşları içərisində gülüşə bənzər işıqlı, qəhqəhəli olmasa
da şaqraqdır. C.Məmmədquluzadənin gülüşündə isə onun içindən
qırmızı xətlə keçən bir kədər də vardır.
Yusif Vəzir Çəmənzəminli hekayələri nə qədər sadə, aydın olsa
da hamısının əsasında böyük fikir, yüksək ideya durur. Bu ideyaları
sənətkar açıq söyləmir, quru çılpaq surətdə ifadə eləmir, onu sanki
təsadüfən deyilmiş bir sözlə, kinayə və işarə, istehza, replika ilə
açmağa çalışır. Onun bədii satirası demokratik məzmun daşıyan
sənət nümunələri kimi özünü daha qabarıq göstərir. Klassik satira
ədəbiyyatımızın yüksək zirvəsini təşkil edir.
Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin “Müslümənin sərgüzəşti” və ya
“Müsəlman arvadının sərgüzəşti”, (müəllif sonralar hekayənin adını
dəyişib sonuncu sərlövhəni təqdim etmişdir) hekayəsinin ilk
nəşrindəki qeydlər “Nəql elədi bir müslümə, yazdı Veylabat sakini
Mirzə Sərsəm” yadımıza Mirzə Cəlilin “Danabaş kəndinin
əhvalatları ”ndakı başlanğıcı salır: “Nəql edibdi: Lağlağı Sadıq,
Dostları ilə paylaş: |