Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

Ayrim oksigenazalar kuraminda mis xem gem atomlarin saklaydi, al birkansha 
monoksigenazalar flavin fermentlerine iye boladi. 
     Glikoliz.
 Glyukozanin anerob jagdayda  tarkalip energiyanin ajiraliui xem soninda 
pirovinograd kislotasinin payda boliuina glyukoliz protsessi dep ataladi. Glyukoliz – aerob dem 
aliudin xem barlik  ashiudin baslangish etabi. Glyukoliz reaktsiyalari tsitoplazmanin erigen 
bolegine (tsitozolda) xem xloroplastlarda otedi. Angliya bioximigi A.Garden xem L.A.Ivanov 
bir-birinen gerezsiz turde 1905-jili spirt ashiu uaktinda organikalik emes fosfattin baylaniskan 
turin xem onin organikalik formaga aylaniuin korsetti. Garden, glyukoza, anerob tarkaliuga  
fosforlangannan keyin otiuin anikladi. Glyukoliz protsessin tolik nemets bioximikleri G.Embden, 
O.F.Meyergof xem russ bioximigi Ya.O.Parias rasshifrovkaladi. 
       Glikoliz  etaplari,  substrat  derejedegi  fosforlaniu.
  Glikoliz protsessin korsetiushi 
reaktsiyalar shinjirin 3 etapka boliuge boladi. 
1-tayarlik etabi – geksozanin fosforlaniui xem onin eki fosfotriozaga tarkaliui. 
2-birinshi substratli fosforlaniu. Ol fosfoglitserin al`degidinen baslanip, fosfoglitserin 
kislotasi payda boliui menen tamamlanadi. Al`degidten kislotaga shekem okisleniuge energiya 
ajiralip shigadi. Bul protsesste xer bir triozaga bir molekula ATR sintezlenedi. 
3-ekinshi substratli fosforlaniu. Bunda ishki molekulalik okisleniuden 3-fosfoglitserin 
kislotasi ATR payda etip fosfatti beredi. 
Glyukoza turakli birikpe bolganliktan oni aktivlestiriu ushin energiya kerek boladi. Bul 
energiya glyukozanin fosforli efirinin payda boliu protsessindegi reaktsiyalar arkali emelge 
asadi. Glyukoza  geksokinaza tesirinde ATR arkali fosforlanadi xem glyukoza–6–fosfatka  
aylanadi. Ol glyukozofosfatizomeraza tesirinde fruktoza–6–fosfatka izomerlenedi.   Bul 
geksozani turakli (labil`) furanoz kormaga alip keledi. Fruktoza-6-fosfat ekinshi merte tagida bir 
molekula ATRni kollaniu menen fosforlanadi xem furanozdin turakli formasi fruktoza-1-6-
difosfat payda boladi. Bul payda bolgan eki gruppa teris zaryadka iye bolganliktan bir-birinen 
kashiklasadi. Bunday struktura al`dolaza tesirinde eki fosfotrnozaga jenil turde tarkaladi. 
Tayarlik etabi geksozanin eki merte fosforlaniui netiyjesinde molekulalardin aktivlesiui xem 
furanoz formaga otiui koriledi. Bul protsesste 3-fosfoglitserin al`degidi (3-FGA) xem 
fosfodioksiatseton (FDA)ga tarkaliu boladi. 3-FGA xem FDA triozofosfatizomeroza katnasinda 
bir-birine jenil turde otedi. 
Geksoza molekulasinin eki triozaga glikolizleniuin glyukozanin dixotomik jol menen 
okisleniu dep ataydi. 
3-FGA payda boliu menen II etap glyukoliz baslanadi. Fosfoglitserin al`degidinin 
degidrogenaza fermenti SH-ferment 3-FGA dan ferment substrat kospleks payda etedi. Onda 
elektron xem protonlardin NAD+ ka beriliui xem substrattin okisleniui boladi. Fosfoglitserin 
al`degidinin fosfoglitserin kislotasina okisleniu barisinda ferment substrat kompleksinde jokari 
energetikalik merkaptanli baylanis payda boladi. Keyin bul baylanistin fosforolizi bolip, 
netiyjede SH-ferment substrattan ajiraladi xem substrattin karboksil gruppasi kaldigina organik 
emes fosfat kosiladi. Bunda atsilfosfat baylanis aytarliktay zapas energiya toplaydi. Jokari 
energetikalik fosfat gruppa fosfoglitserinkinaza jerdeminde ADR beriledi xem ATR payda 
boladi. Bunda fosfattin jokari energetikalik kovalentlik baylanisi okislenip atirgan substratta 
payda boladi. Bunday protsessti substratli fosforlaniu dep ataydi. Solay etip glikolizdin  II 
etabinda ATR xem kaytarilgan NADN payda boladi. Glikolizdin III etabi yagniy ekinshi 
substratli fosforlaniu 3-fosfoglitserin kislota fosfoglitserinmutaza jerdeminde 2-fosfoglitserin 
kislotaga aylanadi. Bul reaktsiya molekulada energiyanin kayta bolistiriliui menen birge boladi, 
netiyjede jokari energetikalik fosforli baylaniska iye bolgan fosfoenolpiruvat payda boladi. Solay 
etip jokari energetikaga iye bolgan fosfor baylanisi substrattagi fosfat tiykarinan keliplesedi. Bul 
fosfat piruvatkinaza katnasinda ADRga  beriledi xem keyin ATR payda boladi. Enolpiruvat 
bolsa oz-ozinen glikolizdin songi produkti, turakli forma-piruvatka otedi. 
         Glikolizdin energetikalik shigimi.
 Bir molekula glyukozanin okisleniuinen eki molekula 
pirovinograd kislotasi payda boladi. Bunda birinshi xem ekinshi substrattin fosforlaniuinan tort 
molekula ATR payda boladi. Birak eki molekula ATR glikolizdin 1-etabinda geksozani 

---

fosforlandiriuda jumsalip eki  molekula ATR  kaladi. Glikolizdin II etabinda fosfotriozdin xer bir 
molekulasinan bir molekula NADN kayta tiklenedi. Mitoxondriyanin elektron transport 
shinjirinda O
2
 katnasinda bir molekula NADN okisleniui ush molekula ATR  sintezi menen 
boladi, eki triozani esaplasak alti molekula ATR payda boladi. Solay etip glikolizdin barlik 
protsessinde 8 molekula ATR payda boladi xem bul 8 molekula ATR 335 kDj/mol` yamasa 80k 
kal energiya beredi. 
Glikolizdin aylaniui.Glikolizdin aylaniui oni katalizleushi reaktsiyalarga katnasiushi 
kopshilik fermentlerdin kaytimli tesirine baylanisli boladi. Geksokinaza xem fruktokenaza 
funktsiyalanganda, fosfotaza tesirinde  fosfat toparlarinin uzilip ketiuleri koriledi. 
      Kletkada  glikoliz  funktsiyasi.Glikoliz aerob jagdayda bir katar funktsiyalardi atkaradi. 1. 
Dem aliu substrati menen krebe tsikli arasindagi baylanisti temiyinleydi. 2. xer bir molekula 
glyukoza okislengen uakitta kletkanin keregi (mutaji) ushin eki molekula ATR xem eki molekula 
NADN jetkerip berip turadi. 3. Kletkanin sintetikalik protsessleri ushin intermediatlardi payda 
etedi. 4- Xloroplastlarda glikolitikalik reaktsiyalar ATR sintezleniudin tuuri jolin temiyinleydi 
xem glikoliz arkali xloroplastlardan zapas kraxmal triozaga metobolizlenedi keyin 
xloroplastlardan eksport kilinadi. 
  Di xem trikarbon kislotalar tsikli. (Krebs tsikli) . 
Kislorodsiz (anerob) jagdayda pirovinograd kislota (piruvat) spirtli, sut kishkil xem baska 
ashiularda ozgeriske ushiraydi. Bunda NADN payda bolgan keyingi produktlardin kayta 
tikleniuine jumsaladi. Kislorod jeterli bolganda piruvat dem aliu tsiklinda tolik okislenip SO
2
 
xem N
2
O payda boladi. Bul tsikl Krebs tsikli yamasa di xem trikarbon kislota tsikli dep ataladi. 
Krebs tsiklinde reaktsiyalardin izbe-izligi Dem aliuda organikalik kislotalardin katnasiui 
kopgana ilimpazlardin dikkatin ozine tartip keldi. 1910-jili Shved ximigi T.Tunberg xayuanlar 
tokimasinda birkansha organikalik kislotalardan vodorodti ajiratip aliushi fermentler bolatuginin 
korsetti. 1935-jili Sent-D`erd`i bulshik et tokimasina azgana untalgan yantar`, fumar, alma 
yamasa shavel`uksus kislotasin koskanda tokimanin koslorodti siniriui birden aktivleskenin 
anikladi. Bul jumislardi jaksi analizlep xem ozinin tejiriybelerine tiykarlanip angliya bioximigi 
Gans Krebs 1937-jili Limon kislota tsiklinde vodorodtin ajiraliuinan di xem trikarbon 
kislotalarinin SO
2
 shekem izbe-iz okisleniu sxemasin usindi. Bul tsikl keyin onin ati menen 
ataldi. 
Tsiklde tikkeley piruvattin ozi okislenbesten onin dorendisi atsetil – SoA okislenedi. 
Piruvattin okisleniu dekarboksilleniui piruvatgidrogenaza degen mul`tifermenttin katnasinda 
emelge asadi. Onin kuramina ush ferment xem bes koferment kiredi. Koferment xizmetin 
tiaminpirofosfat (TPF), lipoy kislotasi, koeizim A, FFD xem NAD+ atkaradi. Piruvat TPF menen 
tesir etisip, onnan SO
2
 ajiraladi xem TPFnin gidroksietil tuuindisi payda boladi. Bul tuuindi lipoy 
kislotasinin okislengen formasi menen reaktsiyaga kirisedi. Lipoy kislotasinin  disul`fid baylanisi 
uziledi xem okisleniu kaytariliu reaktsiyasi boladi. Netiyjede okisleniu kaytariliudan atsetil SoA, 
SO
2
 xem NADN payda boladi. 
Atsetil SoAnin keyingi okisleniuleri tsiklli protsessler uaktinda juredi. Krebs tsiklinin 
baslaniui atsetil SoAnin atkulak uksus kislotasinin enol formasi menen tesir etiskennen 
baslanadi. Bul reaktsiyalarda tsitrat sintetaza fermentinin tesirinde limon kislotasi payda boladi. 
Tsikldin keyingi etabina eki reaktsiya kiredi xem olar anonitaza yamasa anonitatgidrataza 
fermenti tesirinde katalizlenedi. 
Birinshi reaktsiyada limon kislotasinin degidratatsiyasi netiyjesinde tsis-akonitovaya 
kislota, ekinshi reaktsiyada akonitat gidratatsiyalanip izolimon kislotasi sintezlenedi. Izolimon 
kislotasi NAD
-
 yamasa NADR tesirinde turaksiz atkulak yantar` kislotasina okislenedi. Ol sol 
zamatta al`fa-ketoglutar kislotasin payda etip dekarboksillenedi.σ-ketaglutarat piruvatka uksap 
okisleniu dekarboksilleniu reaktsiyasina ushiraydi. Al`fa-ketaglutarattin okisleniu 
dekarboksilleniu reaktsiyalari uaktinda SO
2
 ajiralip shigadi, NADN xem suktsinil SoA payda 
boladi. Suktsinil SoAda atsetil SoAga uksap jokari energetikalik tioefir esaplaniladi. Eger atsetil 
SoA menen tioefir baylanisi energiyasi limon kislotasi sintezine jumsalsa, suktsinil SoA 
energiyasi ATRnin fosfat baylanisin payda etiuge tranformatsiyalaniui mumkin. Suktsinil SoA 

---