Fotosistema 1 din` antennali belok kompleksi xromoproteynlerden turadi. Olar ha`r pigmenti
P
700
680-695 nm tolqin uzinliqtag`i nurdi jutatug`in 110 molekula xlorofill a g`a iye boladi.
Olardin` 60 molekulasi fotosistemanin`
aptenna kompleksine kiredi, al 50 molekulasi
fotosistema 1 din` JJK kompleksine kiredi. Fotosistema 1 din` aptennali kompleksi de
korotnge iye boladi. Antennasi komplekslerdin` xromoproteynleri fotximiyaliq ha`m fermentativ
aktivlikke iye bolmaydi. Antenna kompleksindegi pigmentlerdin` roli kvant energiyasin jiynap
ha`m oni fotoximiyaliq reaktsiyalardi payda etiwshi P
680
ha`m P
700
reaktsiyaliq orayg`a
jetkeriwden ibarat.
Anetnna kompleksinin` pigmentleri boylap energiya migratsiyasi induktiv rezonans pritsipi
boyinsh o`tedi. Bunda flyuorestsensiya ha`m zaryadtin` ko`shiwi bayqalmaydi. Ha`r
bir xlorofill
molekulasi jaqtiliq kvantin jutip, qozg`alg`an jag`dayg`a o`tip molekulyar ostsilyatorg`a
aylanadi. Qozg`alg`an molekula a`tirapinda payda bolg`an o`zgeriwshen` elektr maydani belgili
chastotali terbelis penen qon`si molekulalardin` ostsilyatsiya dipollarin induktsiyalaydi. Bunin`
na`tiyjesinde molekula donor tiykarg`i xalatqa o`tedi, aktseptor molekulasi bolsa qozadi.
Qozg`an elektronlardin` energiyasinin` rezonans joli menen o`tkiziliwi ushin tiykarg`i sharayat
bolip molekulalar arasindag`i qisqa (10 nm) araliq xizmet etedi. Energiyani uzatiw qisqa tolqinli
pigmentlerden uzin tolqinli pigmentke qaray a`melge asadi. Qisqa tolqinli singletli (qozg`alg`an)
jag`dayi to`men da`rejede boladi.
Antennali komplekslerde energiyanin` tasiliwi to`mendegi qatar boyinsha a`melge asadi.
Karotin (450-550 nm)
xlorofill (650 nm) xlorofill a (660-675 nm) P
680
(FS 2) .
Xlorofill molekulalari arasindag`i tasiliw effektivligi 100% bolsa, karotin menen xlorofill
arasinda 40% boladi.
Ko`k jasil ha`m qizil suw otlarinda energiyanin` rezonansli tasiliwi to`mendegi ta`rtipte
boladi. Fikoeritrin (570 nm)
fikotsianin (630 nm) allofikotsianin (650-670 nm) xlorofill
a (670-680 nm).
Reaktsion oraylar.
Da`slepki fotoximiyaliq ajiraliw uqibina iye zaryadlar ha`m bir molekulasina 200-400
molekula basqa t6rli xlorofill tuwri keletug`in uzin tolqinli (FS 2 degi P
6h0
ha`m FS 1 degi P
700
)
xlorofill formalarina iye bolg`an beloklardi reaktsion oraylar dep ataydi. Reaktsion orayda
zaryadlari birlemshi boliw xlorofill ta`biyatli molekulalar ortasinda boladi ha`m ol
elektronlar
transporti menen baylanisli. Elektronlardin` birlemshi donori waziypasin qozg`alg`an (singlet)
tu`rindegi xlorofill molekulasi atqaradi. Fotosistema g` nin` reaktsion orayinda birlemshi
elektron donori P
680
bolsa, birlemshi aktseptor fiofitin. Fotosistema 1 din` reaktsion orayinda
birlemshi elektron donor P
700
al aktseptor xlorofill a nin` 695 (A
1
) molekuyar formasi
esaplaniladi. Bul protsesslerdegi reaktsiyalar ta`rtibin molekulalar jag`dayinin` turaqlilig`i
ta`miynleydi. Molekulalar singlet (qozg`an) jag`dayda 10
-10
-10
-9
sekund boladi. Birlemshi
aktseptorlar elektronlardi o`zlerinin` donorlarinan 10
-12
sekund waqit ishinde aladi. Antennali
pigmentlerden elektronlardi reaktsion oraydag`i pigientlerge uzatiw waqti a`dewir ko`p (10
-6
sek) ekilemshi donor ha`m aktseptorlarda elektronlardin` usinday t6rdegi jetkeriliwi ko`riledi.
Reaktsion oraylarda xlorofillding qozg`pn energiyasi ximiyaliq energiyag`a qayta o`zgeredi.
Elektronlardin` tsiklsiz ha`m tsiklli transporti
Fotosintez protsessinde bir molekula NADP
+
nin` qayta tikleniwi ushin eki elektron ha`m
eki proton kerek boladi, bunda elektronlar donori suw esaplanadi. Suwdin` fotoinduktsiyalang`an
okisleniwin fotosistema 2, NADP
+
nin` qayta tikleniwin fotosistema a`alip baradi. Bul eki
sistema bir-birine ta`sir etisip alip bariladi.
Bir molekula O
2
ajiraliwi ushin kvant nurinin` 8-i kerek boladi. Fotosintez waqtinda fs 1
ha`m fs 2 ge kiriwshi komponent quraminan kvant shig`imi mag`liwmati boyinsha ha`m olardin`
okisleniw- qayta tikleniw potentsiyalinin` 6lkenligine qaray fotosintezdin` jaqtiliq fazasinin`
reaktsiyalari sxemasi islenip shig`ilg`an. Bul sxema zetke uqsas bolg`anliqtan Z sxema dep
ataladi. Bul sxemanin` 6lgisi R. Xill ha`m F. Bendall ta`repinen 1960- jili usinilg`an xam 1961-
jili L.Dyuyzens ta`repinen ta`jiriybe juwmaqlari menen tastiyqlang`an. Ha`zir
Z sxema yamasa
fotosintezde elektronlardin` shen`bersiz (netsiklli) transporti ko`pshilik ilimpazlar ta`repinen
maqullanip jan`a mag`liwmatlar menen toltirilmaqta.
Xloroplastlar membranasinda tsiklsiz transporttan basqa elektronlardin` tsiklli transporti da
funktsiyalanadi. Elektronlardin` tsiklli transporti o`zinde fotosistema 1-di ha`m v6- kompleks
tsitoxromlardi saqlaydi. Bunda qozg`an P
700
molekulalari izbe-iz t6rde elektronlardi A1, A2 ,
Av, Fd, RQ , tsitoxrom V
6
FeS
R
, tsitoxrom, Pts ha`m keyninde P
700
ge beredi. Bunda NADP
+
qayta tiklenbeydi. Bosag`an energiya ADRnin` fosforlaniwi ushin jumsaladi.
Fotosintez
waqtinda tsitoxrom kompleksleri V6- mitoxondriyadag`i kompleks 3 ke uqsap funktsiyalanadi.
Fosforlaniw
ADR din` fosforlaniwi elektron transport shinjirinin` aktivligine baylanisli, bul angliya
ilimpazi P. Mitchel` ta`repinen 1961-1966- jillari islenip shig`ilg`an
xemiosmotik teoriya menen
tusindiriledi. Bul teoriyanin` fotofosforlaniw protsesslerin t6sindiriw ushin birinshi ret 1967- jili
A. Yagendorf qollang`an. Bul teoriya boyinsha elektron ha`m proton tasiwshi shinjirlar
okisleniw- qaytariliw gradientine tuwri keletug`in halda membrana arqali elektrn ha`m
protonlardin` bir ta`repke tasiliwin, tek elektronlardin` qarsi ta`repke qaray tasiliwi menen
almasiwin tu`siniwge boladi. Bunday mexanizm na`tiyjesinde (N
+
pompasi) membrananin` bir
ta`repinde artiqsha N
+
toplanadi ha`m elektroximiyaliq potentsial payda boladi. Bul energiyanin`
zapas formalari bolip xizmet etedi. N
+
ionlarinin` proton kanal (N
+
- ATR aza)
arqali teris
bag`darlang`an passiv ag`imi ATRnin` payda boliwina alip keledi.
Tilakoid membranasinin` ishki ta`repinde jaqtiliq ta`sirinde P
680
ha`m P
700
qozadi. P
6h0
nin`
elektronlari membrananin` qarama- qarsi ta`repindegi aktseptorlar arqali tutip alinadi ha`m
oksidlengen plastoxinong`a uzatiladi.g`elektronli plastoxinon tsitoxromli komplekske
diffuziyalanadi ha`m stromadan 2N
+
ionin qabil etedi. Elektronlar protonli plastoxinon menen
birge to`mende ko`rsetilgen shinjirg`a beriledi. FeS
R
->Tsit f->Pts->P
700
al N
+
ioni tilakoid
basqishlarina tu`sedi. Fotosistema 1 de P
700
elektronlari aktseptor A ta`repinen uslanip,
ferrodoksinge keyin membrananin` sirtindag`i NADP
+
beriledi. Bunda N
+
NADP qayta tiklewge
jumsaladi.
Tilakoidtin` do`geregindegi ortaliqta jaqtiliq kvant nurlari jutilip jO2aladi, al tilakoidtin`
ishki boslig`inda protonlar payda boladi. SO2an
baylanisli membranada N
+
ioninin`
elektroximiyaliq potentsiali payda boladi ha`m ol keyin ADRnin` fosforlaniwi ushin jumsaladi.
Bul protsessti tsiklsiz fosforlaniw dep ataydi.
Tek fotosistema- 1 funktsiyalang`an waqitta, tsiklli fotofosforlaniwda elektron ha`m proton
tasiwshiday ha`reket etetug`in elektronlar Fd dan plastoxinon oqlarin( Pq) jumsaw menen
tsitoxrom kompleksine tu`sedi. Keyin elektronlar tsitoxrom f ha`m Pts arqali P
700
din` tiykarg`i
energetikaliq shegine qaytadi. Protonlar bolsa tilakoid boslig`ina tu`sedi. Membranada payda
bolg`an elektroximiyaliq potentsiyal baslawshi faktor GF , de ATR sintezin ta`miynleydi.
Tilakoidli membranalarda elektron ha`m proton tasiwshi shinjirdin`
jaylasiwi.
Xloroplastlardin` membranalarinda fotoximiyaliq reaktsiyalarda qatnasatug`in belokli
kompleksler birdey bo`linbegen. Bul tensizlik granlardag`i bir-birine tig`iz tutasqan
membranalarda ha`m stroma menen kontaktta boliwshi membranalardin`
uchastkalari arasinda
ko`rinedi. Fotosistema -11 nin` jaqtiliq jiynawshi ha`m belokli pigment kompleksleri tiykarinan
membranalarda boladi. Bunda jaqtiliq jiynawshi kompleks tilakoid membranalarinda ayriqsha
rol`di oynaydi. Fotosistema -1l di tiykarinan jakti jiynaushi kompleksi menen ushiratiwg`a
boladi. ATRaza kompleksi de membarnalardin` tutaspag`an bo`limlerinde ushirasadi. Tsitoxrom
kompleksleri V
6
-% tutasqan ha`m tutaspag`an membranalarda bir tegis tarqalg`an.
Fotosintezdin` jaqtiliq fazasinda qatnasatug`in belokli komplekslerdin` bunday tarqalawi,
olardin` o`z-ara ta`sir etiw usilina baylanisli dep qaraladi. Bul komplekslerdin` o`z-ara ta`siri
may fazada jen`il ha`reketleniwshi lipafill plastoxinon ja`rdeminde, suwda eriwshi
plastotsianinnin` lamellalardin` ishki ta`repin boylap suwda eriwshi ferrodoksinnin`
lamellalardin` sirtqi ta`repin boylap ha`reketleniwi na`tiyjesinde a`melge asatug`ini aniqlang`an.
Belokli kompleksler membrana boylap lateral aralasiwg`a iye boladi. Bul qozg`alislarga olardin`