1. Fikoeritrinler - 498-568 nm uzinliktagi nurlardi jutatugin kizil rendegi beloklar.
2. Fikotsianinler - 585-630 nm uzinliktagi nurlardi jutatugin aspan kok beloklar.
3. Allofikotsianinler - 585-639 nm uzinliktagi nurlardi jutatugin aspan kok beloklar.
Fikobiliproteynler suuda eriydi. Olar suu osimlikleri kletkalarinan fotosintezleushi
lamellalarinin sirtindagi granulalarda jaylaskan.
4.
Karotinoidlar
Barlik osimliklerding xloroplastlarinda kizil, kongir, sari rengdegi mayda eriytugin
pigmentler boladi. Olardi karotinoydlar dep ataydi. Olar geshirde bolatugin xromoplastlar
kuramina da kiredi. Jasil japirakta adette karotinoydlar xlorofill menen bolganliktan belgisiz
bolip turadi. Guz keliuden xlorofill buzilgannan keyin japiraklar sari xam kizil rengge donedi.
Karotinoidlar bakteriyalar xam zamariklar tarepinen de sintezlenedi. Xazirgi uakitta 400 ge jakin
karotinoidlarga kiretugin pigmentler belgili.
Karotinoidlarding kurami Vil`shtetter tarepinen uyrenilip 1920-1930 jillar arasinda oning
strukturasindagi tiykargi pigment gruppalari aniklandi. Karotinoidlarding jasalma sintezi 1950-
jili P. Karrer laboratoriyasinda islendi. Karotinoydlarga ush turli gruppadagi birikpeler kiredi.
1. Kongir yamasa kizil pigmentler karotinler(S
40
N
56
)
2. Sari ksantofiller (S
40
N
56
O
2
xam S
40
N
56
O
4
)
3. Karotinoid kislotalari - karotinlerding okislengen produktalari S
20
N
24
O
4
- kvertsitin,
ol eki
karboksil gruppaga iye.
Karotinoidlar xam ksantofiller xloroformda, benzolda, serouglerodta xam atsetonda jaksi
erydi. Karotinler petroleyniy efirde, dietilefirde jengil eriydi, birak metanol menen etanolda
derlik erimeydi. Ksantofiller spirtte jaksi erip petroleyniy efirde az eriydi.
Jokari darejeli osimliklerding xam suu otlarining plastidalarinda
-karotin, lyuteyin,
vialoksantin xam neoksantinler boladi. Karotinlerding sintezi atsetil SOA dan baslanip, mevalon
kislotasi, granilgeranilpirofosfat arkali karotinlerding baslamasi bolgan
likopinge shekem dauam
etedi. Karotinoidlar sintezi karangida baslanip jakti tasirinde sintezi tezlesedi.
Karotinoidlar kok-fiolet xam kok nurlardi ozine singiredi. Karotinoidlar xlorofillge uksap
fotosintetik membrananing lipidleri xam beloklari menen kovalentsiz baylaniskan. Karotinoidlar
fotosintezleushi organizmlerding pigmentlerining tiykargi komponetlerining biri esaplanadi. Olar
bir kansha tiykargi funktsiyalardi atkaradi.
1.Kosimsha pigment esabinda nurdi jutiuga katnasadi
2.Xlorofill molekulalarin kaytimsiz fotookisleniuden saklaydi.
Karotinoydlar fotosintez uaktinda kislorod aylanisina katnasiui mumkin.Karotinoydlar
osimliklerde fotosintezge katnassiz baska da funktsiyalardi atkariui mumkin. Olar gul japiraklari
xam miyuelerding renin beredi. Karatinoydlardan kelip shikkan vitamin A, ksantoksinler, ABK
(abstsioz kislotasi) ga uksap biologiyalik aktivlikke iye boladi. Xromoproteyn rodopsin galofill
bakteriyalarinda nurdi jutip N
+
pompasina uksas funktsiyani atkaradi. Bakteriorodopsin
xayuanlarding koriu analizatorining radopsinine uksas funktsiyani atkaradi.
Solay etip, fotosintez protsessin alip baratugin xlorofill xam
ogan katnasatuigin baska da
pigmentler osimliklerding tirshiligi ushin ulken axmiyetke iye boladi. Karotinoidlar xlorofillding
buziliuinan saklap turadi. Baska pigmentler kosimsha pigmentler esaplanadi.
Fotosintezding jaktilik fazasi
Fotosintezding jaktilik fazasinda kosimsha pigmentlerding katnasinda xlorofill a molekulasi
menen nur jutilip nur energiyasi ATR ning ximiyalik energiyasina xam kayta tiklengen NADPH
ka transformatsiyalanadi. Bul protsessting bari fotoximiyalik aktivlikke iye bolgan xloroplast
membranalarinda juzege keledi. Bul protsesseler kuramali fotofizikalik, fotoximiyalik xam
ximiyalik reaktsiyalar turinde ekenligi xazir tolik aniklangan.
Xloroplastlarding lamellasinda 5 turli kop kompanentli belok kompleksi boladi.
1. Nur jiynaushi kompleks
2. Fotosistema 1-(fs1)
3. Fotosistema 2-(fs-2)
4.
Tsitoxrom kompleks, ogan tsitroxrom v 6 xam f tsitoxromi kiredi
5. ATR sintezleude katnasatugin ATR aza kompleksi
Bul komplekslerding bari bir-biri menen baylaniskan turde oz funktsiyalarin atkarip turadi .
Fotosistemalar.
Xloroplastlarda eki turli fotsistemaning bar ekenligin R. Emerson 1957-jili nurding xlorella
fotosintezine tasirin uyrengen uakitta aniklagan. Ol fotosintez uaktinda nurding kvant shigimina
tasirin uyrenedi. Fotosintezding kvant shigimi dep, jutilgan 1 kvant energiyaga, O
2
yamasa
baylaniskan SO
2
nin ajiralgan mugdarin tusinemiz. Xlorella 660-680 nm tolkin uzinliktagi nur
menen nurlanganda kvant shigimi jokari bolgan. Eger 700 nm nur menen jaktilandirsa
fotosintezding astellesiui baykaladi. Xlorellani bir uakitta kiska 680 nm 81m uzin 700
nm kizil
nurlar menen jaktilandirganda fotosintezding
effekti xar bir tolkin uzinliktagi kizil nurlarding
tasirinen jokari bolgan. Bul kubilis
Emmersonning kusheyttiriu effekti dep ataladi. Bul
tajriybening juumaginan xloroplastlarga 2 pigment sistema tasir etetugin boliui kerek degen
boljau kelip shikti. Emmersonning 2 pigment sistemasi degen boljaui keyingi jumislarda
xloroplast membranalarinan eki turli belok kompleksi, fotosistema 1 xam fotosistema 2 ning
ajiraliui menen tastiyiklandi.
Fotosistema 1 de reaktsion oray retinde dimer pigment P
700
(xlorofill
a ning maksimum jutiu
shegi 700 nm) xam fotosistema 1 ding aptenna komponenti rolin oynaushi xlorofill a
675-695
pigmentleri kiredi. Bul sistemada daslepki elektron aktseptori retinde xlorofillding monomer
formasi xlorofill a
625
(A
1
) ekinshi elektron aktseptori retinde A
2
xam A
v
(temirli kukirt beloklari -
FeS) katnasadi. Fotosistema 1 kompleksi nurding tasirinde suuda eriytugin FeS - ferodoksin (F
d
)
belogin kalpine keltirip, miska iye bolgan suuda eriytugin plastotsianin (P
ts
) belogin
okislendiredi.
Fotosistema 2 belok kompleksi reaktsion oray retinde P
680
ge iye
bolgan xlorofill a ga xam
antenna pigmentleri P
670-683
ke iye bolgan xlorofill a ga iye boladi. Bul fotosistemada daslepki
elektron aktseptorlari fiofitin a (F
f
). Elektronlari FeS (Q
A
) menen assotsiyalangan daslepki
plastoxinonga beredi,keyin ekilemshi plastoxinonga beredi.
Fotosistema 2 ge kukirtli belok kompleksi kirip, olar suudi okislendiredi. Bul sistemaga P
680
ushin elektron donori uaziypasin atkariushi Z kiredi. Bunda Mn, Cl xam Ca belgili xizmet
atkaradi. Bul sistemada tsitoxrom V
559
jaylaskan. Fotosistema 2 plastoxinondi (Pq) kalpine
keltirip, O
2
xam protondi ajiratiu menen suudi okisleydi.
Fotosistema 1 xam fotosistema 2 ortasinda baylanistirishi
zveno retinde plastoxinon
fondlari, belokli tsitoxromli kompleks V
6
- f xam plastotsianin xizmet kiladi.
Evolyutsiya barisinda fotosistema 1 erterek payda bolgan. Ol xazir fotosintezleushi
bakteriyalarda ushiraydi, olarda suuding fotolizi baklanbaydi. Soning ushin olarda elektronlar
donori uaziypasin jaktilik faza ushin H
2
S, H
2
xam CH
4
iyeleydi.
Pigment sistemalarinda energiyaning migratsiyasi.
Osimlik xloroplastlarinin`
ha`r bir reaktsion orayina 200-400 shekem xlorofill tuwri keletug`inin Emmerson ha`m Arnol`d
o`z ta`jriybelerinde ko`rsetken. Ol xlorofillerdin` funktsiyasin nurdi jutiwdan ha`m qizg`an
energiyani reaktsion orayg`a jetkiziwden ibarat. Xlorofill a ha`m qosimsha pigmentler-xlorofill b
korotinoydlar, fikobillinlerdin` molekulalari aptenna yamasa jaqti jiynawshi kompleksler
quramina kiredi. Xloroplastlar lamellalarinan jaqti jiynawshi xlorofill a ha`m v g`a iye bolg`an
belok kompleksi ajiratilg`an. Ol da fotosistema 2 menen ha`m fotosistema 1 ha`m 2 ge kiriwshi
antennali kompleks menen tig`iz baylanisqan.
Xlorofill a ha`m b g`a iye bolg`an jaqti jiynawshi kompleks te xlorofill a eki yamasa 6sh
formada qatnasadi. 660 ha`m 675 li xlorofilldi 650 nm tolqin uzinliqta ha`m karotinoidlar.
Ha`r bir JJK a-b 120-240 molekulag`a shekem xlorofillge iye boladi. Bunda xlorofill a nin`
xlorofill b g`a qatnasi 1.2-1.4 ti quraydi. Tiloxoydtin` yarim belogi ha`m uliwma xlorofilldin`
60% ti JJK te toplanadi. Ko`k jasil ha`m qizil suw otlarinda xlorofill b bolmag`anliqtan JJK rolin
fikobilisomalar atqaradi. Olardin` quraminda fikobilin boladi.
Fotosistema 2 nin` antennali belok kompleksi 40 molekula xlorofill a g`a iye boladi. Onin`
ha`r bir P
680
ha`m
karotin 670-683 nm tolqin uzinliqtag`i nurdi jutadi.