Jobasi
1. Suu almasiu xakkinda uliuma magliumat.
2. Suudin kletka strukturasinin
kaliplesiuinde roli
3. Suudin osimlik boylap xareketi.
4. Osmotikalik basim
5. Tamir basimi
6. Topiraktin osimlikti suu menen taminleudegi roli
7. Transpiratsiya xakkinda tusinik.
8. Osimliktin kseromorf strukturasi
Tayanish tusinikleri:
Osmotikalik basim;gipertonik: izotonik:turgor:tsitorriz: nutatsiya: fundikulyar :pendikulyar
transpiratsiya Zalenskiy nizami.
Baklau soraulari:
1 osimliklerde suudin kanday roli bar?
2. osmotikalik basim degen ne?
3. Kletkanin soriu kushi degen ne?
4. Tamir basimin kalay tusiniuge boladi?
5. Topirak osimlikti suu menen kalay taminley aladi?
6.Transpiratsiyadegen ne xam ol osimliklerde kanday axmiyetke iye?
Paydalangan adebiyatlar:
1.
Gekkel` P.A «fizialogiya rasteniy»M.1975
2.
Gusev N.A. «Sostoyanie vodi v rasteniy»M.1974
3.
Paxomova G.I. Bezuglov. V.K «Vodniy rejim rasteniy»Kazan 1980
4.
Polevoy V. «fizialogiya rasteniy »M 1984
5.
Sleyger R.»Vodniy rejim rasteniy»M 1970
Suu almasiu xakkinda uliuma magliumat.
Keyingi uakitlari suudin kletka strukturasinin kaliplesiuine tikkeley katnasatuginligi bargan
sayin aykin brlmakta. Suu massasi belok nukleyti xam may kislatalari
molekulalari menen barlik
uakitta karim katnasta boladi.Bioximiyalik protseslerdin otiuinde biyalogiyalik strukturalardin
kaliplesiuinde suudin axmiyeti ulli.Belok molekulalarinin strukturasinin turakli boliuna suudin
tasirin kop gana ilimpazlar korip otken.
Yadro magnit rezonans metodi menen suuga baylanisli kop gana nizamlikti ashiu imkaniyatina
iye boldi. Suudin kozgalisina kletkadagi membrana Struktura kop karsilik
korsetedi.Xloroplastlardagi suudin strukturasinda vodorod baylanisinda japirakka karaganda kop
kraxmal xam belok toplaushi osimliklerdin tukimlari xar kiyli biopolimerler
menen baylaniskan
suuga iye boladi. Temperaturani jokarilatsan birinshi gezekte kraxmaldagi juda bekkem birikken
suu bolinedi odan son bir kansha erkin turdegi belok penen birikken suu ajiraladi.
Osmotikalik basim. Osimlik tirishligi ushin xam osimlik oprganizimi ushin osmotikalik
basim yamasa osmotikalik potentsiyal ulken axmiyetke iye. (osmos grek sozi bolip basim
degendi anlatadi) Osmotikalik basim dep- eritpenin konsentratsiyasina baylanisli yarim
otkizgishli membranaga bolgan basimdi aytamiz.
Eger osmometrdagi eritpenin kontsentratsiyasi kansha jokari bolsa suudin yarim otkizgishli
membrana arkali otiu kushi sonsha darejede jokari boladi. Jokari
kontsentratsiyaga iye bolgan
eritpe suyiltilgan kontsentratsiyali eritpege karaganda jokari osmotikalik `asimga iye bolip ozine
kop suudi jutuu ukibina iye. 1877-jili 1-marte nemets ilimpazi V. Praffer osmotor islep shikti.
Ol kuuisli ilaydan uzin tsilindir talalar onin kuuisliginda yarim otkizgishlerde payda etiu usilin
tsilindir ishine sari kan K 4 Fe(CN)6 duzinin 1.0 suyiltpasin kuyadi. Onnan keyin tsilindir
SuSo4 mis kuporasinin 0.5 suyiltpasina batiradi.Eki duzdin eritpesinin bir birine reaktsiyaga
kirisiuinen tsilindirdegi kuuisliklar ishinde yarim otkizgishlerde payda boladi. Sari kan duzinin
mis penen birikpesinen payda bolgan yarim otkizgish transplazmanin modeli esaplanadi. Usi
tsilindir ishine saxarozanin kontsentratsiyali eritpesin kuyip suu
salgan bankaga batirilgenda
ishtegi eritpe tsilindir boylap 102 sm ge yagniy 1.5 atm basimga iye bolgan.
Osmotikalik basim xarkiyli osimliklerde xar kiyli suu osimliklerinde olar onsha kop emes(teniz
xam kop suuda osetugin osimliklerde emes) Kurgakshilikta osetugin osimliklkrde osmotikalik
basim 30 atmosperaga jetedi. Kebir osimliklerinde 100 xam onnanda jokari osmotikalik basim
boladi.
Osimliktin tirishlik dauirinde osmotiklik basim ozgerip otiradi yagniy onin jasina rauajlaniu
fazasina baylanisli.
Jas osimliklerde kartaygan osimliklerge karaganda basim az boladi.
Osmotikalik basim kletkanin suu menen taminleniuinde ulken axmiyetke iye.
Osmometr menen sirtki ortalik arasinda tomendegi 3 baylanis bar.
1.
Osimliklerdegi eritpenin kontsentratsiyasi ortaliktan jokari bolsa onda suu osmometrge
karap otedi xam ol eritpege Gipertonik eritpe dep ataladi.
2.
Kontsentratsiya osmometde xam ortalikta birdey bolsa oni izotonik eritpeler d.a.
3.
Ortaliktin kontsentratsiyasi osmometrden jokari b-sa onda osmometrden suu
ortalikka otedi buni Gipertonik eritpe d.a.
Eritpenin kontsentratsiyasi kaysi tarepte kop bolsa suu sol tarepke karay otedi.Usigan
tiykarlanip
kletkanin suu menen taminleniuin 1918- jilga shekem ,yagniy Urshprung xam Blyum suudin
kletkaga otiuin osmotik basimnin kushine karap emes ,al kletkanin soriu kushine baylanisli
ekenligin dalillegeninshe makullap kelgen edi.
Kletkanin soriu kushi dep- osmotik basim menen turgor basiminin ayirmashiligina aytiladi. Ol
tomendegi formula menen belgilenedi
S=O-T S-soriu kushi.
O- osmos basimi. T-turgor basimi.
Turgor- Turgere degen latin tilinen alingan bolip isingen toliskan degen manisti anlatadi.
Turgor basimi dep- protoplasttin basimi natiyjesinde kletka kabiginin shiriuine aytiladi.
Issi kuyashli kunde palaukabak. Askabak. Besbiyday japiragi
solip tomen karap salbirap
kaladi.Osimliktin issilik natiyjesinde turgor xalatin jogaltiui
tsitorriz dep ataladi. Tsitorrizde
kletkanin bir birine tigilip kishireyip kaladi.
Osimliktin turgorin oni kontsentratsiyali eritpege salganda jok etiuge boladi.Ayrim jagdayda
kletkanin soriu kushi kletka shiresinin osmotik basimina karaganda kushli
Kletka shiresinin osmotik basimina karaganda ulken boladi. Bul jagday keri turgorda korinedi
yagniy suudi jogaltsada kletka kabiginan tsitoplazma ajiralmay ozi menen ishke karay
tartadi.Buni tomendegishe koriuge boladi.
S=P-(-T) / S=P+T
Keri turgor issi kunleri ayrim osimliklerde ushirasadi. Soriu
kushi osimlikte katip kalgan
bolmastan ol barlik uakitta ozgerip otiradi. Plazmalik uaktinda turgor 0 ge ten bolip soriu kushi
barlik osmotikalik basimga tenlesedi. Solay etip kletkaga suudin kiriui onin soriu kushine
baylanisli boladi. Soriu kushi kansha jokari bolsa osimlik sirtki ortaliktan suudi juda jenil turde
tartip aladi. Jokari darejeli osimliklerde juda ulken bolmagan soriu kushine iye boladi.
Bakteriyalarda soriu kushi tsitoplazma kollandinin ozinen baslangannan keyin 50 atmosperalik
basimga shekem jetedi. Pilisli zamariklarda 200 atmosferalik basimga shekem soriu kushine iye
boladi. Sogan baylanisli kurgak ionlardin ustine pilisli zamariklardin
ustine kiynalmastan osip
rauajlana aladi.
Suudin osimlik boylap xareketi.
Osimliklerde suudi transkripsiyalau tomen bolsa yamasa bolmay kalgan jagdayda tamirdin
basimi keriledi. Osimlik shakasin keskende yamasa osimlik kabigi jaralanganda ol jerden
suyikliktin akkanin koriuge boladi. Bul jerge monometr jaylastirsak onda tamirdin basimin
olsheuge boladi. Adette tamir basimi 1 atmosperadan tomen boladi tek ayrim jagdayda 2.5
atmosperadan artadi. Suudin transkrip siyalaniui tamirdin suudi tutikshelerge jetkiziu tezliginen
pas bolsa tamirdin basimi juzege keledi. Bul uakitta tutikshelerde jokari osmotikalik
kontsentratsiyaga iye bolgan suu payda boladi.Osimliklerdin jiliui
erte baxarde kopshilik agash