kiredi.
Tsellyuloza, gemitsellyulozalar xam pektin zatlari kletka diyualinin uglevod
komponentleri esaplaniladi. Tsellyuloza xam pektin ,zatlari suudi sinirip kletkanin suuli boliuin
tamiynleydi. Kletka diyualinda uglevod komponentinen baska ekstensin degen belokta kiredi.
Bul uliuma aminokislotanin 20% kuraushi L-oksiprolin bolgan glikoprotein. Sogan baylanisli
osimlik kletkasinin diyuali xayuan belogi kollagenge uksas boladi. Kletka diyualinin tiykargi
zatinin biri lignin esaplaniladi. Ligninnin kobeyiui kletka osiuin toktatkannan baslanadi. Lignin
aromatik spirtlerden payda bolgan polimer esaplaniladi. Ligninnin topirakta tarkaliui gumusti
payda etedi. Suudin xam issilik rejiminin regulyatsiyasina suberin sinirilgen tkanlar katnasadi.
Kletka diyualinda suberin jiynalsa onnan suu xam eritpelerdin otiui kiyinlasadi. Osimliktin
epiderma kletkalarinin usti kutin xam mum menen korgalgan boladi. Kutin kabati polisaxarid
komponentinen (tsellyuloza, pektin) ibarat bolip kutikulani payda etedi.
Kutikula tkanlardin suu
rejimine katnasip infektsiyanin kiriuine xam ziyanlaniuina jol koymaydi. Konsi kletkalardin
bir-birine tiyisip turiuinan apoplast dep atalatugin kletka diyualinin bir, putin sistemasi payda
boladi. Apoplast boyinsha membran toskinliklarin aylanip otip zatlar kletkadan kletkaga otedi.
Kletka diyuallari diametri 1-mkm ge shekem bolgan tesikler menen tesilgen , olar arkali
plazmodesma jolagi otedi. Olar arkali kletka aralik baylanislar boladi. Kletkalar tsitoplaazma
arkali baylanisiui mumkin. Bul baylanis kletkaladagi plazmolemma, E.R. xam kletka diyuali
arkali boladi. Tkan` kletkalarinin tsitoplazmasinin bunday uliuma baylanisiu
simplast dep
ataydi.
Endotsitoz xam ekzotsit
Jokari osimliklerdin denesi tiykar bar kosherdi payda etetugin eki bolimnen shaka xam
tamirdan turadi. Shakada pakal, japirak vegetativ burtikler (apikal` xam kaptal) gul xam miyue
boladi. Tamir sistemasi-bas tamir, kaptal tamir xam kosimsha tamirdan ibarat. Pakal tayanish
xam otkiziushi funktsiyani bejeredi. Ol xareketleniuge, zapas zatlardi toplau xam vegetativ
kobeyiu ukibina iye. Evolyutsiyalik Ms rauajlaniu dauyrinde pakal xar
turli funktsiyani atkariu
ushin ozgeriske ushiragan. jer asti tamirsha (kornevishe), tuynek piyazshalar vegetativ kobeiyu
funktsiyasin atkaradi. Mausimnin kolaysiz sharayatlarina beyimlesiu xam azik zatlardi saklau
funktsiyalarin atkaradi. Ormeleushi osimliklerde murtlar deneni uslap turiuda xizmet atkaradi.
(juzim, askabak t.b.).Sonday-ak ayirim osimliklerde pakaldan payda balgan tikenler (dolana,
gledichiya) korganiu uaziypasin atkaradi.
Japirak osimliktin fotosintez, gaz almasiu xam transpiratsiya protsessin atkariushi arnauli organ
esaplaniladi. Japiraklardin azik zatlardi toplau organi ekenligi tuxim uleslerinen belgili. Kurgak
rayonlarda osken osimliklerdin ayirimlarinda japirak kushli reduktsiyalapip tikenge shekem
ozgeredi. (kaktus). Ayirim ormeleushi osimliklerde (noxat, china) japiraklar murtlarga aylanadi,
ol nasekoma menen aziklanatugin osimliklerde (rosyanka) japirak plastinkasi shibin-shirkeylerdi
uslau maslamasina aylangan.
Tamir osimliklerdin topirak aziklaniuinda suudi xam mineral
elementlerdi kabillauda,
osimlikti topirakka bekkem uslap turiuda xizmet atkaratugin arnauli organ esaplaniladi. Tamir
ayirim osimliklerde azik zatlardi toplau xizmetin atkaradi (geshir, georgina, arxidey, t.b.). Tamir
atkaratugin xizmetine karay, juretugin tamir (mangr agashlarinda), batpakli osimliklerde dem
aliushi tamir (batpak kiparisi ), karmakka uksagan ilmekli tamir (pashekte), xauada asilip
turiushi tamir (orxideyalarda) x.t.b. bolip bolinedi. Tamirdada shakaga uksagan arnauli metabolit
sistemasi xam fitogarmonlar boladi.Vegetativ burtik shakanin baslamasi bolip sol shakanin
tagida shanalaniui ushin xizmet etedi.
Generativ organlar jinisiy rauajlaniu protsessin tamiynleydi. Gul osiui sheklengen, turi
ozgergen shakalanbagan paxal bolip esaplanadi. Ol keleshekte miyue xam tuxim payda etetugin
jinisiy kobeyiu organi. Gul bolekleri turi ozgergen japiraklar esaplanadi. Guldin shakalaniui
usilina baylanisli gul japiraklarinin reni ozgeredi. Gul japiraklarinin reninin
xar turli boliui
guldin nasekomalar arkali aykaspali shanlaniuin tamiynleydi. Osimlik organizminin xar bir
organi bir neshe turli tkanlardan kuralgan, olar arnauli fiziologiyalik funktsiyalardi atkaradi.
Osimliklerde funktsionallik axmiyetine baylanisli tomendegi tkan tipleri ajiratiladi.
1. Payda etiushi (meristema).
2. Assimilyatsiyalik (xlorenxima).
3. auisik (zapas) zat toplaushi.
4. Jabiushi.
5. Shigariushi (videlitel`niy)
6. Mexanikalik (skelet).
7. Otkiziushi.
8. Aerenxima.
Bul xar bir tip tkanlarda mayda arnauli bolimlerge bolinedi. Mis: japiraktagi assimilyatsiyalik
tkanga baganali xam geuek (gubchatiy) parenxima kiredi. Jabiushi tkanga-epidermis, rizoderma,
periderma, endoderma x.t.b. kiredi. Osimliklerde putin organizm ushin bir kansha ulikma
funktsionallik sistema bolip, xar biri bir kansha arnauli tkan` xam kletkalardan turadi. Bul
sistemalar avtotrof (japirak) xam topirak aziklaniui (tamir) tutiksheli otkiziushi sistema.
Tayanish sistemalari (mexanikalik xam baska tkanlar) kozgaliu sistemalari, jinisiy sistema.
Olardi osimliklerdin ishki organlari dep esaplauga boladi. otkiziushi (tutiksheli)
sistema
xayuanatlardagi kan aylaniu sistemasina uksagan funktsiyani atkaradi. Birak ol kislorodti
tasimaydi. Dem aliu xam bolip shigariu sistemalari diffuziyalik xarakterge iye boladi. Dem
algandagi gaz almasiniu kletka araliki bosligi,aerenxima, ustitsa xam chechevichka (tirtik) lar
jardeminde jenillenedi. Kopshilik osimliklerde differentsiyalangan sezgi organlari bolmaydi.
osimliklerde nerv sistemasida bolmaydi. Elektr impul`slari otkiziushi baylanislar arkali alip
bariladi. Osimliklerdegi bunday ozgeshelikler olardin aziklaniu usilina baylanisli boladi.
Osimlikler aziklik zatlardi ozleri izlep jurmeydi, sebebi SO
2
, suu, jaktilik . Osimlik aziklik
zatlarga jakinlau ushin kosher organlarin uzaytip. Aylana ortalik penen tiyisiu bet kolemin
arttiriu zarur. Osimliklerde sirtki jagdaydin astelik penen ozgeriuine baylanisli tez kozgaliu
reaktsiyasi rauajlanbagan. Birak ayirim osimlikler (mimoza yamasa venerina shibin uslaushilar)
evolyutsiya protsesinde tez kozgaliu ukibina iye bolgan.Aziklaniudin avtotrof(fototrof) tipi
osimlikler organizminin tiykargi ayirmashiliginan esaplaniladi. Osimliklerdin
fotosintez arkali
aziklaniuin tamir arkali suu xam mineral duzlardin kiriui kuuatlap otiradi. Solayda bolsa
osimliklerdin barlik kletkalari xam tkanlari geteretrof aziklaniuga ukipli. Bul osimliklerdin tungi
uakitlarida osiuinen bilinedi. Bunda tuximdagi, tuynektegi x.t.b. azik zatlari paydalaniladi.
Osimliklerdegi jasil renge iye bolmagan organlari geteretrof aziklanadi. Buni parazit osimlikler
xam nasekoma jeushi osimliklerden koriuge boladi. Osimliklerde zatlardin aylanisinda oraylik
orindi olardin tasiliui iyeleydi. Zatlardin tasiliui bir kansha uzliksiz fazalardan turadi. Kletkalar
bir biri menen kletka diyuali arkali xam plazmodesma arkali baylanisadi. Birak zatlardin aliska
tasiliui ksilema xam fioemadan turatugin tutiksheler sistemasi arkali boladi. Solay etip jokari
darejeli osimlikler juda kuramali biologiyalik sistema esaplaniladi. Onin
funktsionallik aktivligi
10- 15 organ, 30-40 arnauli tkanlar, bir neshshe onlagan arnauli tkanlar topari arkali
tamiyinlenedi. Jabik tukimli osimliklerde 80 ge shekem xar turli kletka tipleri ushirasadi.
Pikirimizdin daliyli retinde gidrani salistirip karasak gidra denesi eki tkannan duzilgen
(ektoderma xam endoderma). Onin denesinin kuramina 10 turli kletka tipleri kiredi. Kurt denesi
10-12 arnauli tkanlardan duzilgen.
Osimlik denesinin duzilisi onin aziklaniu usilina baylanisli boladi. Jokari darejeli osimlikler
xauadan aziklaniu xam topiraktan aziklaniu organlarina iye boladi. Sonday-ak olar zatlardin
transporti, kobeyiui, kozgaliu (xareket) xam baska da fiziologiyalik sistemalarga yie. . Osimlik
kletkasi eukariot kletkalarga tan
barlik organoidka iye, birak olar fototrof aziklantugin
bolganliktan xam polisaxarid diyualga, eki turli tipke iye mikro deneshege (peroksisoma,
glioksisoma) xam turgordi uslapturiushi vakuolalik sistemaga iye bolganliktan xayuanat
organizminen ajiralip turadi.
Lektsiya №5-6
Osimliklerde suu almasiu