1. Jasil osimliklerdin biosfera ushin axmiyeti.
2. Fotosintezding axmiyeti
3. Fotosintezding
kiskasha tariyxi
4. Xloroplstlar xareketi.
5.Fotosintezge katnasatugin kletka strukturalari xam ondagi pigmentler
6.Fotosintezding jaktilik fazasi
7..Fotosintezding karangilik reaktsiyalari
8. Fotosintez protsessin baskariu.
9. .Fotosintezge tasir etiushi faktorlar
10.Fotosintezding sutkalik xam mausimlik jedelligi
Tayanish tusinikleri:
Pristli, Sheele, Saks, Famintsin, Engel`man tajiriybeleri. Timiryazev, Tsvet miynetleri.
Plastidler, tilakoid, stroma, Nentskiy, Merxlevskiy, Vil`shtetter, Fisher, Vudvord
miynetleri.Xlorofill, ksantofill, karotinoid, rodopsin, xromoprotein. Fotosistema,
energiya
migratsiyasi. Reaktsion oraylar. Elektron transportlari Z-sistema. Fosforlaniu. Fotosintezding
(karbon
3
) S
3
- joli, S
4
-joli, SAM (kam) joli. Jaktida dem aliu, fotosintezde xloroplasttagi
ozgerisler, kletkadagi ozgerisler, tkanlardagi oz ara tasir. Xloroplastlik xam distantsiyalik tasir.
Jaktilik tasiri. SO
2
tasiri, temperaturaning tasiri, suu rejimi tasiri, mineral aziklik zatlar tasiri.
Fotosintezding sutkalik intensivligi.
Baklau soraulari
1. Fotosintezding adam xam uliuma tirishilik ushin xamiyeti nede?
2. Fotosintezding tariyxi kashannan baslanadi xam oni kimler uyrengen?
3. Fotosintezge katnasatugin kletka strukturalari xam pigmentler kanday?
4.Fotosintezding jaktilik fazasi kalay otedi?
5. Fotosintezdin karangilik fazasi kanday jollar menen otedi?
6.Fotosintezding SAM joli degen ne?
7.Osimlikting jaktida dem aliuining fotosintezge tasiri kanday?
8. Osimlikte fotosintez protsesining tartipli turde alip bariliuina neler katnasadi?
9.Fotosintezge kanday ekologiyalik faktorlar tasir etedi?
10. Fotosintezding sutkalik xam mausimlik jedelligi kalayinsha otedi?
Paydalanilgan adebiyatlar
1.Kleyton R. Fotosintez. Fizicheskie mexanizmi i ximicheskie modeli . M. 1984g
2. Libbert E. Fiziologiya rasteniy M. 1976g.
3. Mokronosov A.G. Fotosinteticheskaya funktsiya i tselosnost` rastitel`nogo organizma. M.
1981g.
4. Mustakimov G. D. Usimliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. Toshkent. 1995 y.
5. Polevoy V. V Fiziologiya rasteniy. M. 1989g.
6. Rubin B. A, Gavrilenko V. F Bioximiya i fiziologiya fotosinteza. M. 1977g.
7. Sitnik K.M, Musatenko L, Bogdanova T. L Fiziologiya lista. Kiev.1978g.
8. Fotosintez v 2x tomax . M. 1987g.
9. Fiziologiya fotosinteza. M. 1982g.
10. Xlorofill. Minsk.1974g.
11. Xoll D, Raok. Fotosintez. M. 1983.g.
12. Chayka M. T, Savchenko G. E Biosintez xlorofilla v protsesse razvitiya plastid. Minsk.
1981g.
13. Shaniyazov B .Osimlikler fiziologiyasi. N5kis. 1992j
Jasil osimliklerdin biosfera ushin axmiyeti.
Fotosintez-jaktilik energiyasinan paydalanip osimliklerding uglekislota xam suudan
organikalik zatlardi payda etiui esaplanadi.
Fotosintez natiyjesinde planetada energiyaning kop mugdari zapas xalina aylanadi. Jasil
osimlikler fotosintez protsesinde bir jilda 100mlrd tonna organikalik zatlardi payda etedi. Olar
170 mlrd tonna SO
2
-ni assimilyatsiyalap 450x10
15
kkal kuyash energiyasin ximiyalik
baylanislar energiyasi turine aylandiradi. Bul protseste 130 mlrd tonna suu sarplanip odan 115
mlrd tonna erkin kislorod payda boladi. Jasil osimlikler bir jil dauaminda atmosferaning 3% SO
2
zapasin xam okeanlardagi SO
2
-ning 0,3% zapasin jumsaydi.
Fotosintez adamlarding paydalanatugin tiykargi energiya istochnigi esaplanadi. Xazirgi
uakitlari adamzat aukat maksetinde fotosintetik produktlardi4 0,6-0,7% in kollanadi.
Fotosintez, osimliklerde onimdi payda etetugin organikalik zatlardi
islep shigatin bolganliktan
ulken axmiyetke iye. Osimliklerde onimdarlik fotosintezding jedelligi(intensivligi),
osimliklerding dem aliuinan ustin bolganda gana toplanadi. Xarkanday agrotexnikanik
selektsiyalik jumislardi alip bariu menen osimliklerde fotosintezding onimdarligin asiriuga
boladi.
Jerde osetugin osimlikler jil sayin 10 kilokaloriyaga iye bolgan jaktilik nurin assimilyatsiya
produktlarin islep shigiuga jumsaydi. Xarbir sm maydanga iye bolgan jer ustine jil sayin 100
kkal kuyash energiyasi nuri tusip, soning 0,03 kkal energiyasi osimlikler tarepinen assimilyatsiya
protsesine jumsaladi.
Jerdegi tirishilik ushin eng ulken energetikalik axmiyetke iye bolgan, osimliklerdegi fotosintez
dep atalatugin bul protsess 18-asirding ekinshi yariminan baslap
kop gana ilimpazlarding
dikkatin ozine audarip keldi. Sogan baylanisli mektep okiushilari fotosintez tusinigine iye boliu
ushin botanika okiulik kitabina bolek tema bolip kirgizilgen.
Tau shinglarinda taslarding 6stinde ulken tereklkrding osiui ayemgi zamannan beri adamlardi
tanglandirip kelmekte. Ayirim ilimpazlar S. Geyls, I .N`yuton xam M. Lomonosovlar.
Osimlikler ozlerine aziklik tayarlauding kop bolegin xauadan aladi degen pikirdi aytip,
osimliklerding xauadan aziklaniui degen ideyaning kaliplesiuine tiykar saldi.
Fotosintez boyinsha daslepki tajitiybe angliya ximigi Djozef Pristli tarepinen 1774-jili koyildi.
Ol xaua kirmeytugin shiyshe kalpakting ishine tishkandi jiberip natiyjesin baklagan. Tishkan 5
saattan keyin olgenin korgen. Baska shiyshe kalpakka tishkan menen birge nazbay guldi
koyganda tishkannin olmey kalganin baklagan. Bul tajriybenin juumaginan ol xayuan ozinin
dem aliui menen xauani pataslap, tirishilik ushin jaramsiz etedi, al
osimlik bolsa ozinin dem
aliui menen xauani jaksilaydi degen tusinikke iye boldi. 1776- jili Shved ximigi K.V.Sheele
Pristli din tajriybesin kaytadan koyip korgende, osimlikte xauani xayuanatga usap pataslap
tishgannin azanga shekem olip kalganin koredi. Bul tajriybe uksas bolsada olardin juumaginin
xar turli bolip tamamlanganliginin sebebin 1779 jili Gollandya ilimpazi Ingenxauz tusindirip
berdi. Ol Pristlidin tajriybeni jaktida koyganligin, Sheele tajriybeni jakti jeteri jagdayda
islemegenin korsetip, jasil osimliklerdi jakti tasirinde kislorod bolip shigaratuginin, al karangida
jasil osimlikler olardin tamirlari bolsa karangida da xam jaktida
da dem alganda xayuanatka
uksap kislorodti jumaytuginin tusindirip berdi.
Shveytsariya tabiyat izertleushisi Jan Senebe 1782 -jili osimlik jaktida kislorod shigarip
koymastan, pataslangan xauani da, yagniy SO
2
da jutatuginin anikladi.
Frantsuz ximikleri P. J. Pel`t`e xam J. Kvantu 1817- jili japiraktan jasil pigement ajiratip oni
xlorofill dep atadi (grekshe xloros-jasil, fillon-japirak). Keyinshelik bul pigmenttin
xloroplastlarda jaylasatugini anik boldi. 1865- jili nemis ilimpazi Yu. Saks jaktida japiraklarda
kraxmal payda bolatuginin xam onin xloroplastlarda jaylasatuginin
anikladi xam tajriybede
korsetip berdi. A. S. Famintsin xam T. V. Engel`man xloroplastlarda kraxmaldin tik tusken jakti
t1sirinde juda tez payda bolatuginin, natiyjede xloroplaslardan kislorod bolinip shigatuginin
spirogira osimligi menen koyilgan tajriybeden korsetip beredi.
Fotosintez protsessine jaktinin tasiri joninde Amerika fizigi Dj Drepper, Yu. Saks xam V. Pfeffer
tajriybeler islep, olar jokari fotosintez sari nurlar tasirinde boladi degen juumakka keledi. Al
xlorofil bolsa spektording kizil xam kok nurlarin jutatugini anik edi.
K. A. Timiryazev Drepperdin tajriybesinin metodikalik jaktan duris emes ekenligin ozinin 1875-
jili jaklagan (Jaktilikting osimlikler tarepinen ozlestiriliui) degen doktorlik dissertatsiyasinda
dalilledi. K. A. Timiryazev gaz analiz metodi jardeminde fotosintez protsessi kuyashtin kizil
nurlari tuskende bolatuginin korsetti. Xam fotosintez protsessindegi nizamlikti tomendegi 3
jagday menen taripledi.