Üçüncüsü, gen DNT zəncirinin çox kiçik bir hissəsini təşkil etdiyindən onun
DNT-dən ayrılması və təyin edilməsi bir sıra metodik çətinliklərlə bağlıdır.
Məlumat – RNT əsasında genlərin sintezi.
Genlərin
fermentativ
sintez yolu ilə alınması praktikada çox geniş yayılmış və tətbiq olunan üsuludur.
Ə
vvəlcə m-RNT hüceyrədən ayrılır, sonra xüsusi şəraitdə onun əsasında əks
transkriptaza (revertaza) fermentinin köməyi ilə oliqonukleotidlərdən DNT sintez
olunur. Buna komplementar DNT (k-DNT) deyilir. Daha sonra hidroliz yolu ilə k-
DNT-ni ayırıb təmizləyir və yeni DNT moleluku sintezi üçün matriks (qəlib) kimi
istifadə edirlər. DNT-nin komplementar DNT əsasında sintezi bakteriyalardan
alınan revertaza və DNT-polimeraza fermentləri vasitəsilə aparılır. Bu proses üç
istiqamətdə gedir. Birinci halda (A) genin sancaqvari sintezi gedir və zəncirləri bir-
birinə birləşdirən nahiyyə gen tam sintez olunduqdan sonra təmiz nukleaza
fermenti vasitəsilə “kəsilir” və axtarılan gen alınır. kinci üsulda (B) başlanğıc
nuleotid kimi sintetik nukleotidlərdən istifadə olunur və ikizəncirli gen alınır.
Üçüncü üsulda (V) başlanğıc nukleotid kimi heteropolimer oliqonukleotiddən
istifadə olunur.
Göstərilən üsullarla insulin, boy hormonu, interferon, qlobin, albumin,
immonoqlobulinlər, paratohormon, ximozin və s.-ni kodlaşdıran genlər alınmışdır
Alınan DNT fraqmentinin həqiqi axtarılan gen olmasını müəyyən etmək
üçün müxtəlif üsullardan istifadə edilir. Əgər gen tərəfindən kodlaşdırılan zülalın
ilkin quruluşu məlumdursa, onda alınan DNT fraqmentinin nukleotidlər ardıcıllığı
öyrənilir və onun zalalın ilkin qurluşuna uyğun gəlib-gəlməməsi yoxlanılır. Başqa
bir üsul isə alınacaq geni istənilən zülal sintezini təmin edən m-RNT ilə
hibridləşdirməyə əsaslanır. Bu zaman gen m-RNT ilə komplementardırsa, onda
istəniləndir.
Molekulyar klonlaşma vektorları. Genetik
mühəndisliyin
ə
sas
ə
məliyyatlardan biri genetik məlumatı hüceyrəyə daxil edib onun orada fəaliyyət
göstərməsini təmin edməkdir. Bunu bilavasitə vektor molekullarının köməyi ilə
həyata keçirmək mümkündür. Adətən vektorsuz DNT molekulu bakteriya
hüceyrəsinə daxil edildikdə o, ya hüceyrədəki nukleazaların təsirinə məruz qalır
qalıb nukleotidlərə qədər parçalanır, ya da parçalanmasına baxmayaraq,
hüceyrənin bölünməsi zamanı bir nəsildən başqa nəslə verilmir və beləliklə də
itirilir.
Bütün bunları aradan qaldırmaq məqsədilə vektor adlandırılan DNT
molekulundan istifadə olunur, daha doğrusu axtarılan gen molekulu ilə birləşdirilib
hüceyrəyə daxil edilir. Vektorlar sərbəst yaşamaq və replikasiya qabiliyyətinə
malik olduqları üçün hüceyrəyə daxil edilmiş rekombinat molekulun fəaliyyətini
təmin edirlər. Yad DNT-ni hüceyrəyə keçirən və onun amplifikasiyasını
(çoxalmasını) təmin edən DNT molekuluna vektor deyilir. Vektor kimi heyvan
virusları, bakteriofaq DNT-ləri və plazmidlərdən istifadə olunur. Onlar sərbəst
yaşamaq və replikasiya olunmaq qabiliyyətinə malik olduqları üçün hüceyrəyə
daxil edilmiş rekombinat molekulun fəaliyyətini təmin edirlər.
Vektorlar eyni zamanda rekombinat molekul olan hüceyrələri seçmək üçün
genetik məlumat daşıyırlar. Bunlara marker (nişanlanmış) vektorlar deyilir. Marker
vektorlar adətən antibiotiklərə qarşı davamlılıq göstərən genlər daşıyır, məsələn β-
laktamaza geni hüceyrələrə penisillinə qarşı davamlılıq verir. Əgər vektor β-
laktamaza geni ilə markerlənibsə, genomunda bu vektor olan hüceyrə penisillinli
mühitdə bitir. Nəticədə axtarılan gen olan hüceyrələri seçmək imkanı yaranır.
Qarşıya qoyulan məqsəddən asılı olaraq iki qrup vektorlar alınır:
1. adi klonlaşdırma vektorları. Onların köməyi ilə gen yığımından lazımi gen
seçilir;
2.
xüsusiləşdirilmiş vektorlar. Klonların alınması və genlərin ekspressiyası (üzə
çıxması) bu vektorlar vasitəsilə həyata keçirilir.
Genetik mühəndislikdə adi vektorlar kimi ən çox E. coli bakteriyasından
alınan plazmidlərdən istifadə edilir. Klonlaşdırma və amplifikasiya üçün istifadə
olunan plazmid vektorları aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir:
1.
plazmid çox kiçik ölçüyə və hüceyrənin zəifləşmiş nəzarəti altında
replikasiya xassəsinə malik olmalıdır;
2.
plazmiddə bir və ya bir neçə genetik marker olmalıdır ki, onun bakteriya
populyasiyasında qalması və seçmə aparılmasını təmin etməlidir;
3.
plazmidin replikasiyaya mane olmayan sahəsində bir və ya bir neçə
restriktaza fermenti üçün vahid sayt (fermentin təsir edəcəyi nöqtə) olmalıdır.
Hazırda Bacillus subtilis, B. cereus və Staphylococcus, streptococcus cinsli
bakteriyaların plazmidlərindən ibarət vektorlar da alınır. Onlar kiçik
fraqmentlərdən (10 min cüt əsaslardan) ibarət genomların klonlaşdırılması üçün
çox əlverişlidir.
Bitki və heyvan (ölçüləri çox böyük – 40 min və daha çox cüt əsaslardan
ibarət olan) genlərinin klonlaşdırılması üçün plazmid vektorlar yaramır və bu
məqsədlə əsasən λ adalanan bakteriofaqdan (DNT-dən) istifadə olunur.
MÜHAZ RƏ 14. “GENET K MÜHƏND SL Y N B OTEXNOLOG YADA
ST FADƏ YOLLARI”
PLAN:
1.Genetik mühəndislik metodları əsasında zülal və peptidli hormonların alınması.
2. nsulinin və interferonların alınma biotexnologiyası
3. Genetik mühəndislik və vaksinlərin alınması
4. Genetik mühəndislikvə molekulyar azotun bioloji fiksasiyası.
5.QMM-nin təsnifatı
6. Bitki hüceyrəsinin transformasiyası metodları
7.QMM məhsullarına genetik nəzarət.
Ə
dəbiyyat
1.Qənbərov X.Q., Abişov R.A.,.Ibrahimov A.Ş. “Biotexnologiyanın əsasları”,
Bakı-1994,-284s.
2.
Щелкунов
С.Н. Генетическая инженерия: Новосибирск: Сиб унив. Изд-
во
, 2004.-496с.
3.
Бекер
М.Е., Лиепиньш Г.К., Райпулис Е.П. Биотехнология. – М.:
Агропромиздат
, 1990
4.О.А.Неверова ,Г.А.Гореликова «Пищевая биотехнология » Сибирское
университетское
изд.2007.
5.А. Гореликова.Oсновы современной пищевой биотехнологии учебное
пособие
. 2012.
Mikroorqanizmlər seleksiyasinin strategiasi və genetik mühəndisliyi.
Uzun illər ərzində nəzəri molekulyar genetika və mikroorqanizmlərin seleksiyası
eyni zamanda inkişaf etmələrinə baxmayaraq onların tədqiqat obyektləri müxtəlif
olmuşdur. Nəzəri genetika sahəsində tədqiqatlar əsasən E. coli və onun
bakteriofaqları üzərində aparıldığı halda, sənaye üçün mikroorqanizmlərin
Dostları ilə paylaş: |