Microsoft Word Biotexnologiyan?n ?saslar? f?nnind?n muhazir? m?tnl?ri doc

 
Üçüncüsü, gen DNT zəncirinin çox kiçik bir hissəsini təşkil etdiyindən onun 
DNT-dən ayrılması və təyin edilməsi bir sıra metodik çətinliklərlə bağlıdır. 
 
Məlumat – RNT əsasında genlərin sintezi. 
Genlərin 
fermentativ 
sintez  yolu  ilə  alınması praktikada  çox  geniş  yayılmış  və  tətbiq  olunan  üsuludur. 
Ə
vvəlcə  m-RNT  hüceyrədən  ayrılır,  sonra  xüsusi  şəraitdə  onun  əsasında  əks 
transkriptaza  (revertaza)  fermentinin  köməyi  ilə  oliqonukleotidlərdən  DNT  sintez 
olunur. Buna komplementar DNT (k-DNT) deyilir. Daha sonra hidroliz yolu ilə k-
DNT-ni ayırıb təmizləyir və yeni DNT moleluku sintezi üçün matriks (qəlib) kimi 
istifadə  edirlər.  DNT-nin  komplementar  DNT  əsasında  sintezi  bakteriyalardan 
alınan  revertaza  və  DNT-polimeraza  fermentləri  vasitəsilə  aparılır.  Bu  proses  üç 
istiqamətdə gedir. Birinci halda (A) genin sancaqvari sintezi gedir və zəncirləri bir-
birinə  birləşdirən  nahiyyə  gen  tam  sintez  olunduqdan  sonra  təmiz  nukleaza 
fermenti  vasitəsilə  “kəsilir”  və  axtarılan  gen  alınır.  kinci  üsulda  (B)  başlanğıc 
nuleotid  kimi  sintetik  nukleotidlərdən  istifadə  olunur  və  ikizəncirli  gen  alınır. 
Üçüncü  üsulda  (V)  başlanğıc  nukleotid  kimi  heteropolimer  oliqonukleotiddən 
istifadə olunur. 
 
Göstərilən  üsullarla  insulin,  boy  hormonu,  interferon,  qlobin,  albumin, 
immonoqlobulinlər, paratohormon, ximozin və s.-ni kodlaşdıran genlər alınmışdır 
 
Alınan  DNT  fraqmentinin  həqiqi  axtarılan  gen  olmasını  müəyyən  etmək 
üçün müxtəlif üsullardan istifadə edilir. Əgər gen tərəfindən kodlaşdırılan zülalın 
ilkin quruluşu məlumdursa, onda alınan DNT fraqmentinin nukleotidlər ardıcıllığı 
öyrənilir və onun zalalın ilkin qurluşuna uyğun gəlib-gəlməməsi yoxlanılır. Başqa 
bir  üsul  isə  alınacaq  geni  istənilən  zülal  sintezini  təmin  edən  m-RNT  ilə 
hibridləşdirməyə  əsaslanır.  Bu  zaman  gen  m-RNT  ilə  komplementardırsa,  onda 
istəniləndir.  
 
Molekulyar klonlaşma vektorları.  Genetik 
mühəndisliyin 
ə
sas 
ə
məliyyatlardan  biri  genetik  məlumatı  hüceyrəyə  daxil  edib  onun  orada  fəaliyyət 
göstərməsini  təmin  edməkdir.  Bunu  bilavasitə  vektor  molekullarının  köməyi  ilə 

---

həyata  keçirmək  mümkündür.  Adətən  vektorsuz  DNT  molekulu  bakteriya 
hüceyrəsinə  daxil  edildikdə  o,  ya  hüceyrədəki  nukleazaların  təsirinə  məruz  qalır 
qalıb  nukleotidlərə  qədər  parçalanır,  ya  da  parçalanmasına  baxmayaraq, 
hüceyrənin  bölünməsi  zamanı  bir  nəsildən  başqa  nəslə  verilmir  və  beləliklə  də 
itirilir. 
 
Bütün  bunları  aradan  qaldırmaq  məqsədilə  vektor  adlandırılan  DNT 
molekulundan istifadə olunur, daha doğrusu axtarılan gen molekulu ilə birləşdirilib 
hüceyrəyə  daxil  edilir.  Vektorlar  sərbəst  yaşamaq  və  replikasiya  qabiliyyətinə 
malik  olduqları  üçün  hüceyrəyə  daxil  edilmiş  rekombinat  molekulun  fəaliyyətini 
təmin  edirlər.  Yad  DNT-ni  hüceyrəyə  keçirən  və  onun  amplifikasiyasını 
(çoxalmasını)  təmin  edən  DNT  molekuluna  vektor  deyilir.  Vektor  kimi  heyvan 
virusları,  bakteriofaq  DNT-ləri  və  plazmidlərdən  istifadə  olunur.  Onlar  sərbəst 
yaşamaq  və  replikasiya  olunmaq  qabiliyyətinə  malik  olduqları  üçün  hüceyrəyə 
daxil edilmiş rekombinat molekulun fəaliyyətini təmin edirlər. 
 
Vektorlar eyni zamanda rekombinat molekul olan hüceyrələri seçmək üçün 
genetik məlumat daşıyırlar. Bunlara marker (nişanlanmış) vektorlar deyilir. Marker 
vektorlar adətən antibiotiklərə qarşı davamlılıq göstərən genlər daşıyır, məsələn β-
laktamaza  geni  hüceyrələrə  penisillinə  qarşı  davamlılıq  verir.  Əgər  vektor  β-
laktamaza  geni  ilə  markerlənibsə,  genomunda  bu  vektor  olan  hüceyrə  penisillinli 
mühitdə bitir. Nəticədə axtarılan gen olan hüceyrələri seçmək imkanı yaranır. 
 
Qarşıya qoyulan məqsəddən asılı olaraq iki qrup vektorlar alınır: 
1.  adi  klonlaşdırma  vektorları.  Onların  köməyi  ilə  gen  yığımından  lazımi  gen 
seçilir; 
2. 
xüsusiləşdirilmiş vektorlar. Klonların alınması və genlərin ekspressiyası (üzə 
çıxması) bu vektorlar vasitəsilə həyata keçirilir. 
Genetik  mühəndislikdə  adi  vektorlar  kimi  ən  çox  E.  coli  bakteriyasından 
alınan  plazmidlərdən  istifadə  edilir.  Klonlaşdırma  və  amplifikasiya  üçün  istifadə 
olunan plazmid vektorları aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir: 

---

1. 
plazmid  çox  kiçik  ölçüyə  və  hüceyrənin  zəifləşmiş  nəzarəti  altında 
replikasiya xassəsinə malik olmalıdır; 
2. 
plazmiddə  bir  və  ya  bir  neçə  genetik  marker  olmalıdır  ki,  onun  bakteriya 
populyasiyasında qalması və seçmə aparılmasını təmin etməlidir; 
3. 
plazmidin  replikasiyaya  mane  olmayan  sahəsində  bir  və  ya  bir  neçə 
restriktaza fermenti üçün vahid sayt (fermentin təsir edəcəyi nöqtə) olmalıdır. 
Hazırda Bacillus subtilis, B. cereus və Staphylococcus, streptococcus cinsli 
bakteriyaların  plazmidlərindən  ibarət  vektorlar  da  alınır.  Onlar  kiçik 
fraqmentlərdən  (10  min  cüt  əsaslardan)  ibarət  genomların  klonlaşdırılması  üçün 
çox əlverişlidir. 
 
Bitki  və  heyvan  (ölçüləri  çox  böyük  –  40  min  və  daha  çox  cüt  əsaslardan 
ibarət  olan)  genlərinin  klonlaşdırılması  üçün  plazmid  vektorlar  yaramır  və  bu 
məqsədlə əsasən λ adalanan bakteriofaqdan (DNT-dən) istifadə olunur. 
 

---

MÜHAZ RƏ 14. “GENET K MÜHƏND SL Y N   B OTEXNOLOG YADA 
ST FADƏ YOLLARI”  
PLAN: 
1.Genetik mühəndislik metodları əsasında zülal və peptidli hormonların alınması.  
2.  nsulinin və interferonların alınma biotexnologiyası 
3. Genetik mühəndislik və vaksinlərin alınması    
4. Genetik mühəndislikvə molekulyar azotun bioloji fiksasiyası. 
5.QMM-nin  təsnifatı 
6. Bitki hüceyrəsinin transformasiyası metodları 
7.QMM məhsullarına  genetik nəzarət. 
 
Ə
dəbiyyat 
1.Qənbərov X.Q., Abişov R.A.,.Ibrahimov A.Ş. “Biotexnologiyanın əsasları”, 
Bakı-1994,-284s. 
2. 
Щелкунов
 С.Н. Генетическая инженерия: Новосибирск: Сиб унив. Изд-
во
, 2004.-496с. 
3. 
Бекер
  М.Е.,  Лиепиньш  Г.К.,  Райпулис  Е.П.  Биотехнология.  –  М.: 
Агропромиздат
, 1990 
4.О.А.Неверова ,Г.А.Гореликова «Пищевая биотехнология » Сибирское 
университетское
 изд.2007. 
5.А. Гореликова.Oсновы современной пищевой биотехнологии учебное 
пособие
. 2012. 
 
Mikroorqanizmlər  seleksiyasinin  strategiasi  və  genetik  mühəndisliyi. 
Uzun  illər  ərzində  nəzəri  molekulyar  genetika  və  mikroorqanizmlərin  seleksiyası 
eyni zamanda inkişaf etmələrinə baxmayaraq onların tədqiqat obyektləri müxtəlif 
olmuşdur.  Nəzəri  genetika  sahəsində  tədqiqatlar  əsasən  E.  coli  və  onun 
bakteriofaqları  üzərində  aparıldığı  halda,  sənaye  üçün  mikroorqanizmlərin 

---