Microsoft Word Biotexnologiyan?n ?saslar? f?nnind?n muhazir? m?tnl?ri doc

 
Çətin  parçalanan  sintetik  maddələrin  əksəriyyəti  aromatik  həlqəli  olub 
periferik  metabolizm  yollarının  müxtəlifliyinə  görə  bir-birindən  seçilir.  Aromatik 
həlqənin  parçalanmasından  əmələgələn  alifatik  üzvi  (sirkə,  quzuqulağı,  piroüzüm 
və b.) turşular ümumi məlum yolla Krebs siklinə daxil olub mərkəzi metabolizmə 
məruz qalırlar. 

---

MÜHAZ RƏ  13.  :  “GENET K  MÜHƏND SL K  VƏ  ONUN  ƏSAS 
ANLAYIŞLARI” 
PLAN 
1. Genetik mühəndisliyin yaranma tarixi  
2. Genetik mühəndislik metodları 
3. DNT və RNT-nin ayrılması və təmizlənməsi.  
4.Rekombinat DNT molekullarının quraşdırılması 
5. Genlərin alınması 
6. Мolekulyar klonlaşma vektorları  
7. Klonlaşdırma.  
Ə
dəbiyyat: 
1.Qənbərov X.Q., Abişov R.A.,.Ibrahimov A.Ş. “Biotexnologiyanın əsasları”, 
Bakı-1994,-284s. 
2. 
Айала
 Ф., Кайгер Дж. Современная генетика: В 3-х т. – М.: Мир, 1988 
3. 
Бациллы
.  Генетика  и  биотехнология.  Под  ред.  Хервуда  К.  М.:  Мир, 
1992 г.  
4. 
Бейли
  Дж.,  Омис  Д.  Основы  биохимической  инженерии  (в  двух 
частях
). М.: Мир, 1989 г.  
5. 
Инге
-Вечтомов С.Г. Генетика с основами селекции. – М.: Высш.  
школа
, 1989. 
6. 
Щелкунов
 С.Н. Генетическая инженерия: Новосибирск: Сиб унив. Изд-
во
, 2004.-496с. 
7. 
Бекер
  М.Е.,  Лиепиньш  Г.К.,  Райпулис  Е.П.  Биотехнология.  –  М.: 
Агропромиздат
, 1990 
 
Genetik  mühəndislik  molekulyar  genetikanın  yeni  sahəsi  olub  fəal  genetic 
sturukturların  (rekombinat  DNT  molekulunun)  in  vitro  şəraitdə  alınmasını 
(quraşdırılmasını)  öyrənir.  Onun  formalaşması,  hər  şeydən  əvvəl,  genetic 
enzimologiyavə  nuklein  turşuları  biologiyasının  yüksək  inkişafı  sayəsində  baş 

---

vermişdir. Genetik mühəndisliyin inkişaf tarixini şərti olaraq üç mərhələyə bölmək 
olar. 
 
Birinci mərhələ rekombinat  DNT molekulunun in vitro şəraitdə alınmasının 
sübut  olunması  ilə  bağlıdır.  Bumərhələdə  müxtəlif  plazmidlər,  plasmid  və 
faqlardan  ibarətdir  hibridlərin  alınması  öyrənilmişdir.  Belə  hibridlərə  başqasözlə 
vector  molekulları  dadeyilir.  Birinci  mərhələdə  genetikmühəndisliyiaşağıdakı 
məsələlərihəllolunmuşdur: 
1. 
müxtəlifnövbakteriyalarınDNTmolekullarındanistifadə 
edərəkrekombinatmolekulyaradılması; 
2. 
rekombinatmolekulunhəyatqabillətinə malikolması; 
3. 
rekombinatmolekulunstabilliyi; 
4. 
onunhüceyrə daxilində fəaliyyətgöstərə bilməsi. 
kinci mərhələdə prokariot orqanzimlərin (bakteriyaların) xromosom genləri 
və  müxtəlif  plasmid  DNT-lərinin  hibridləşməsi  ilə  yeni  rekombinat  molekulların 
alınması 
sübut 
edilmişdir. 
Eynizamandabumolekullarınhəyatqabiliyyətinə 
malikolmaları və stabilliyi öyrənilmişdir. 
 
Üçüncü  mərhələdə  eukariot  və  eləcə  də  aliorqanizmlərin  DNT-lərindəki 
genlərlə vector molekullarını birləşdirməklə yeni rekombinat DNT alınması sübut 
edilmiş və prokariot hüceyrədə DNT molekulunun transkripsiya olunması (DNT və 
RNT  sintezi)  dagöstərilmişdir.  Lakin  DNT  translyasiyası  (metobolitinsintezi)  isə 
öyrənilməmiş  qalırdı.  Ona  görə  də  genetik  mühəndisliyin  sonrakı  inkişaf  dövrü 
heyvan  genlərinin  bakteriya  hüceyrəsində  klonlaşdırılması  və  ekspressiyası  ilə 
bağlıdır. 
 
Son  30  il  müddətində  molekulyar  biologiya,  genetika,  botanika, 
virusologiya,  biokimyasahəsində  əldə  edilən  nailiyyətlər  sayəsində  genetic 
mühəndislik  çox  böyük  sürətlə  inkişaf  etməyə  başlamışdır.  Bu  səbəbdəndə  onun 
inkişaf mərhələləri bir-birindən vaxt etibarı ilə çoxaz (1-2 il) fərqlənir. 

---

 
1972-ciilə  Berq  əməkdaşları  ilə  birlikdə  λ  bakteriofaq  (virus)  DNT 
fraqmentivə  E.  colibakteriyası  DNT-nin  qalaktozaoperonundan  ibarət  ilk  bioloji 
fəal  rekomibinat  DNT  molekulunu  almışdır.  Bu  tarix  genetic  mühəndisliyin 
yaranma tarixi kimi qeydə alınmışdır. 
 
Rekombinat DNT molekulların enzimologiyası.  Rekombinat 
DNT 
molekulların quraşdırılmasında iştirak edən fermentlər beş qrupa bölünür: 
1. DNT fraqmentlərinin alınmasında istifadə olunan fermentlər; 
2. RNT matriksi əsasında DNT fraqmentini sintez edən fermentlər; 
3. DNT fraqmentlərin “tikən” fermentlər; 
4. DNT fraqmentlərinin uclarının quruluşunu dəyişən fermentlər; 
5. Hibridləşmiş nümunələrin hazırlanmasında istifadə olunan fermentlər. 
DNT-ni  fraqmentlərə  parçalayan  endonukleaza  fermentləridir.  Onlar  DNT 
molekulundakı  nukleotidləri  tanımaq  və  müəyyən  nahiyyədə  parçalamaq 
qabiliyyətinə  malikdirlər.  Endonukleazaların  hərtərəfli  tədqiqi  nəticəsində  DNT-
dən  ayrı-ayrı  genlər  və  gen  qrupları  alınmışdır.  Xüsusi  spesifikliyə  malik  olub 
DNT-ni  ancaq  müəyyən  nahiyyətlərdən  parçalaya  bilən  endonukleazalara 
restriktazalar  deyilir.  Onların  genetik  mühəndislik  üçün  əhəmiyyətindən 
danışarkən qeyd etməknlazımdır ki, restriktazaları kəşf etmiş bir qrup alim 1978-ci 
ildə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. 
 
RNT  matriksi  əsasında  DNT  fraqmentlərini  sintezedən  fermentlərə  DNT-
polimerazalar deyilir. Proses əks transkripsiya adlandığı üçün DNT-polimerazalara 
ə
ks transkriptazalar da deyilir. 
 
lk  DNT-polimeraza fermenti E. coli bakteriyasından alınmışdır. Bu ferment 
preparatının  tərkibində  eyni  zamanda  çoxlu  nukleazalar  olduğu  üçün  təmizləmə 
prosesində DNT-polimeraza çıxımı xeyli azalır. Son illər DNT-polimeraza almaq 
üçün Bacillus subtilis və Mikrococcus luteus bakteriyalarından da istifadə edilir. E. 

---