Microsoft Word Borchali-Folklor-ornekleri-dastanlar
Yüklə 2,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
8 «Borçalıda yaranan dastanlar» bir toplu olaraq böyük dəyər qazanır. Onun dəyəri ilk öncə dastan ənənəsini, bu ənənənin yaşarlığını öyrənmək baxımından əhəmiyyətlidir. Çünki türk xalqlarının düşüncəsində ən aparıcı xətlərdən birini dastan yara- dıcılığı tutur. Burada xalqın məişəti, tarixi, qayğıları, mübari- zəsi, həyat, dünya sevgisi və s. hamısı toplaşır. Və öyrənilmə ehtiyacında görünür. Bu dastanlar bir istiqamətdə bədii fakt, dastan hadisəsi kimi əhəmiyyət daşıyırsa, digər istiqamətdə tari- xə çevrilir. Bizim ulularımızın, keçmişimizin hansı zənginliklər- dən sevinc və ağrılardan, mübarizədən keçib gəldiyini və haraya getmək yollarını göstərir. Eyni zamanda keçmişlə, ilkin təsəv- vürlərlə bu gün arasındakı zamanı, keçilmiş əlaqəni bərpa edir. «Yaradılış», «Şu», «Ərqənəkon», «Boz qurd», «Köç» və s. kimi dastanlarımız var ki, onlardan ancaq və ancaq parçalar gəlib çatıbdı. Halbuki onlar böyük bir dastanın bir epizodu, kiçik bir hissəsi təsiri bağışlayır. Böyük şairimiz S.Vurğun «Tomris» əfsanəsini məhz bu anlamda çox doğru olaraq böyük bir dasta- nın kiçik parçası kimi qeyd edirdi. Bundan əlavə türk xalqlarının mükəmməlliklə gəlib çatan dastan nümunələri də vardır. «Kitabi-Dədə Qorqud», «Oğuz Kağan», «Manas», «Alpamış», «Corabatır», «Edige», «Canqar», «Maday Kara», «Koroğlu» və s. kimi dastan nümunələrini göstərə bilərik. Biz burada yalnız qəhrəmanlığa hesablanan dastan nümunələrinin adlarını çəkdik. Bizim bir-birindən maraqlı «Qurbani», «Abbas və Gülgəz», «Tahir və Zöhrə», «Aşıq Qərib» və s. kimi məhəbbət dastanla- rımız da var. Həm qəhrəmanlıq, həm də məhəbbət dastanları uzun illər boyu və bu gün də xalqın ruhunun, düşüncəsinin apa- rıcı hissəsi kimi qorunmaqda, məclislərdə söylənməkdədir. Ki- tabda özünə yer alan “Mehdi bəy”, “Səlim bəy”, «Cahangir- Mələksima», «Mehralı bəy», «İsmayıl və Qızyetər», «Yetim oğlu Məhəmməd», «Qul Əhməd», «Zərqam şah», «Qaçaq İsaxan», “Qaçaq Mahmud”, «Piri-Hürü», «Sam Şahzadə», «Koroğlu» dastanından “Ağcaquzu qolu» (Aslan Kosalıdan ya- 9 zıya alınmış üçüncü variant) dastanlarını da buraya əlavə etdikdə bu ənənənin masştabı, mahiyyəti daha da böyüyür. Və bizdə belə qənaət yaranır ki, bu nümunələr sözün həqiqi mənasında türkün həyat kitabıdır. Elxan Məmmədlinin toplayıb ədəbi ictimaiyyətə təqdim etdiyi dastanlar varislik ənənəsinə hesablanır. Qəhrəmanlıq və məhəbbət anlamında özündə çox məsələləri ehtiva edir. Məlum olduğu kimi, türk xalqlarının dastan yaradıcılığında mühüm bir hissəni qəhrəmanlıq dastanları tutur. Və bu dastanlar sadəcə olaraq hansısa bir təfəkkürün, düşüncənin hadisəsi kimi maraq doğurmur. Orada xalqın bütünlükdə mübarizəsi, düşmənə qarşı apardığı qanlı savaşlar, vətən, yurd sevgisinə hesablanan ideallar dayanır. Xan Qazandan, Manasdan, Canqardan, Çorabatırdan, Edigedən, Koroğludan başlayan bu yol bizə yaxın zamanın hadisələri olan Mehralı bəydə, Səməd bəydə, Qaçaq İsaxanda və bu silsilədən olan qəhrəmanlarda davam etidrilir. Məlum olduğu kimi, qaçaq hərəkatı Qafqazda, onun bir hissəsi olan Azərbay- canda müəyyən bir mərhələdir. Xalqın azadlıq mübarizəsi, zülmə, istibdada qarşı savaşıdır, qəhrəmanlığının davamıdır. El- obanın igid, cəsur oğlanları baş verən haqsızlıqlara dözməyərək silaha sarılıb mübarizə yolunu seçmişlər. Və onların haqqında yaranan dastanlar həmin qəhrəmanların şücaətinin, göstərdikləri igidliklərin bir hissəsi kimi dastanlara yol tapmışıdır. Dastana gəlib çıxma isə nəğmədən, əhvalatdan, hekayətdən, rəvayətdən keçərək baş vermişdir. Aşıqların sazında dastanlaşmışdır. Son dövrün dastan ənənəsi göstərir ki, aşıq repertuarından keçməyən dastan yaşarılıq qazana bilmir. Yarımçıqlıqla, qüsurlarla xarak- terizə olunur. Daha dəqiq desək, dastanın həyat vəsiqəsi, yaşarı- lığı sazdan keçir. Məhz Elxan Məmmədli də kitabda qaçaq hərəkatı ilə bağlı «Mehralı bəy», «Qaçaq İsaxan» dastanlarını verir. Bu qəhrəmanlar Borçalıda yetişmiş igidlərdi. Tarixi mənbələr, xalq arasındakı rəvayətlər onların necə qəhrəmanlıq göstərdiyini, hansı amal uğrunda savaşdığını çox aydınlıqla 10 ifadə etmədədi. Xalq onların şəninə bir-birindən maraqlı nəğmə- lər düzmüş, həmin qəhrəmanların sağlığında onların igidliyinə öz sevgilərini ifadə etməyə başlamışlar. Elə dastanın yaranma başlanğıcı da həmin vaxtdan qoyulmuşdur. «Mehralı bəy», «Sə- məd bəy», «Qaçaq İsaxan», «Qaçaq Kərəm», “Qaçaq Tanrıver- di», «Qandal Nağı», «Qaçaq İsmayıl» və bu silsilədən olan digərləri xalqın qəhrəmanlıq tarixidi, onun yaşarlığına hasabla- nıbdır. Bu qəhrəmanlar xalqın sevgisindən qoparaq dastanlaş- mışdır. Bütünlükdə dastançılıq baxımından qəhrəmanlığa hesab- lanır və dastan komponentlərini (başlanğıc, son, zaman, məkan təhkiyyə formulları) özündə ehtiva edir. Məsələn, «Mehralı bəy» dastanında Mehralı bəyin qəhrəmanlığının başlanğıc kimi maraqlı təqdimi var. «Bəli, sizə hardan, kimdən xəbər verim, xəbəri sizə göydə qartalı gözündən vuran, yağıların-yadların anasını ağladan, gavurlara qəbir qazan, Alosmanda, Qafqazda ad-san alıb, paşalara-sultanlara Anadolu ağzında süfrə açıb məc- lis quran Borçalının – qarapapaxların şir-aslan balası Darvazlı Mehralı bəydən deyim». Və yaxud da «Qaçaq İsaxan» dasta- nında oxuyuruq. «Əzizlərim, sizə xəbər verim Gürcüstandan, Qarayazı mahalının Dəmirçihasanlı kəndindən. Dəmirçihasanlı hal-hazırda Kosalı, Nazarlı kəndləridir. Hər iki kənddə varlı- dövlətli kişilər çox olub. Bu var-dövlət sahibləri çox imanlı, vicdanldı olublar. Hər il tutulan Oruc bayramında, Qurbanlıqda, Novruz bayramında dolanacaqdan çətinlik çəkən kasıblara yar- dım edib, var əllərini uzadarmışlar. Danəndə kişilər əziz bay- ramlardan bir-iki gün əvvəl erkəklər kəsdirər, arabalarda qapı- qapı düyü, yağ payladarlarmış. Özləri də deyərlərmiş ki, qoy kasıbların da qazanları qaynasın». Bunlar («Mehralı bəy», «Qa- çaq İsaxan» dastanından verilənlər) dastanın başlanğıc epizo- dudur və qəhrəman və mühit haqqında müfəssəl məlumat verir. Qalanlar demək olar ki, həmin epizodun, qəhrəmanlığın açımına xidmət edir. Elə sonluq da ənəvilikdə həmin başlanğıca bağlanır. Məsələn, «Mehralı bəy» dastanında deyilir: «Sadaxlı Aşıq Yüklə 2,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|