Microsoft Word Design Cihan doc
Yüklə 4,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 191 XX əsrin sonlarında Sovet Đttifaqının dağılması ilə yenidən öz müstəqilliyini əldə edən Azərbaycan Respublikasında, keçən bu on il ərzində valyuta məzənnələri və valyuta siyasətinin analizi bu baxımdan aktual bir məsələdir. Xüsusilə, müstəqilliyin əldə edilməsi ilə Azərbaycanın bir iqtisadi formasiyadan (qapalı sistemdən) başqa bir iqtisadi formasiyaya (bazar iqtisadiyyatına) keçdiyini nəzərə alsaq, məsələnin aktuallığı bir az da artmaqdadır. Statistik məlumatlara görə, ümumilikdə Azərbaycanda keçən bu on il ərzində valyuta məzənnələrinin dəyişmə şəkli aşağıdakı kimi olmuşdur: Tablo: 8. Azərbaycan Respublikası Milli Bankında manatın məzənnəsi (ilin axırına; milli valyutaya düşən manat) Xarici valyuta 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 1 ABŞ dolları 14 93 930 4418 4098 3986 3869 4373 4565 4774 4893 1 EKÜ - - - 5682 5089 4 337 4573 4404 4238 1) 4211 5080 1 Rus rublu 0,1 - - 1 0,7 0,7 188 162 162 158 154 Qaynaq: http://www.azstat.org/publications/yearbook/2002 /az/024 25shtml#t24_25, DSK 2003, s. 8 Yuxarıda verilən tablodan göründüyü kimi, 1992-ci ildən 1995- ci ilə qədər valyuta məzənnələrində çox sürətli artımlar meydana gəl- mişdir. Bu artışların səbəbini anlamaq üçün həmin dövrdə Azərbay- canda milli valyuta siyasəti, sosial-iqtisadi-hüquqi şətaiti araşdırmaq lazımdır. Ümumiyyətlə, valyuta, valyuta siyasəti, valyuta məzənnələri kimi anlayışlar Azərbaycanda müstəqilliyin əldə edilərək, mərkəzi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 192 planlı iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatına keçid ərəfəsində ortaya çıxmışdır. Köhnə Sovet Đttifaqının pulu olan Rubl, beynəlxalq dönərliliyi olan bir valyuta deyildi. Ancaq ittifaq ölkələri tərəfindən bu valyuta istifadə edilməkdə idi. 1991-ci ildə Đttifaqın dağılması ilə birlikdə müttəfiq respublikalarının hamısında xarici ticarət məsələsi ön plana çıxdı 333 . Dünya səviyyəsində dönərliliyi olan bir pul vahidinə sahib olmamaları, bu ölkələri ilk etapda xarici ticarət fəaliyyətində barter üsulundan istifadə etməyə məcbur etmişdir. 334 Ancaq, barter üsulu- nun çətinlikləri və bu sistemin uzun müddət davam etdirilə bilinmə- məsi, ölkələri öz milli pullarını çıxardaraq dövriyyəyə buraxmalarını bir zərurət olaraq ortaya çıxarmışdır. Həm bu, həm də o dövrki dövlət siyasətçilərinin mərkəzdən (Moskvadan) asılılığı bir dəfəlik üzmək məqsədilə Azərbaycan müstə- qilliyini əldə edər-etməz, milli pul olan Manatın tədavülə çıxarılması barəsindəki fəaliyyətlərə başladıldı. 1992-ci ilin birinci yarısına qədər nisbətən kiçik həcmlərdə bazara Rubl sürülməyə başlanılmışdı. Rusiya Mərkəzi Bankından 21% xidmət qarşılığı ödənərək alınmış 335 bu pulların, bazarın ehtiyaclarını qarşılayacaq səviyyədə olmaması, nəti- cədə miqdarı 4 milyard Rubla çatan maaş və aylıqların ödənə bilmə- məsinə və bazarda böyük bir pul yetərsizliyinin hiss edilməsinə gətirib çıxardı 336 . Bu problemlərin həll edilməsi üçün Azərbaycanın o dövrki dövlət səlahiyyətliləri, Azərbaycanın pul və valyuta məzənnələrinə nəzarət sisteminə sahib olmamasına baxmayaraq 337 , 15 Avqust 1992-ci ildə milli pul vahidi olan “Manat”ı Fransada 1-lik, 5-lik, 10-luq və 250- lıq banknotlar halında çap etdirərək 338 bazarda tədavülə buraxdı. Beləcə, ilk milli pul vahidi olan Manat, Rubl ilə birlikdə ölkə daxilində ödəmə vasitəsi olaraq istifadə olunmağa başladı. 333 Eyüp Zengin ve Nesimi Kamalov, “Azerbaycan Dış Ticareti“, Azərbaycan- Müstəqillikdən Sonra Beynəlxalq Konfransın Materialları, Bakı 3-4 mart 2003, s. 98 334 Kathleen J. Woody, Soviet Banking and Finance, New York, A Woodhead- Faulkner Special Report, 1990, s.171 335 Economic Review, IMF, May-1992, s.28 336 Economic Review, IMF, April-1993, s.25 337 Economic Review, IMF, May-1992, s.11 338 Economic Review, IMF, September-1994, s.84 Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 193 Đnflyasiya hadisəsinin analizi zamanı vurğulandığı kimi, Manat bazara çıxardılarkən, 1 Manat=10 Rubl şəklində qəbul edilmişdi. Təbii olaraq Rublun Azərbaycan bazarından yavaş-yavaş tədavüldən çıxarılması ilə ilk başlanğıcda müəyyən edilən Rubl-Manat arasındakı münasibət getdikcə pozulmağa başladı. 1992-ci ilin sonunda tədavül- dəki ümumi pul miqdarının ancaq 7%-ni təşkil edən Manat (ümumiy- yətlə bu dövrdə bazardakı pul kütləsinin miqdarı 1.854 milyon Manat, ondan 1.657 milyon Rubl şəklində), 1993-cü ilin ortalarına doğru, 70% həcmində idi. Rusiya Federasiyasının 1993-cü ilin iyun ayında 1993-cü ildən əvvəl çap edilmiş və tədavüldə olan Rublun tədavüldən qaldır- ması haqqındakı qərarı, Azərbaycanda Manatın tək pul vahidi olması prosesini sürətləndirdi. Xatırladaq ki, 1993-cü ildə tədavüldə olan pul kütləsinin ümumi həcmi 38.817 milyon Manat (ondan –3.799 milyon Rubl şəklində) olmuşdur. Müstəqilliyin ilk illərində milli valyutanın dövlət tərəfindən obyektiv və subyektiv səbəblərlə yetərli dəstək almaması mövzusuna yuxarıdakı bölmələrdə yer verilmişdi. 1995-ci ilə qədər Manatın dəyərini qoruya bilməməsində bu faktorun çox böyük təsiri olmaqla yanaşı, həmin dövr üçün xarakterik olan başqa məsələlər də vardır ki, bunlara aşağıda yer verilmişdir. Araşdırmalar nəticəsində, Azərbaycanın 1993-cü ildə valyuta məzənnəsi sisteminin olduqca dağınıq bir gündəmə sahib olduğu ortaya çıxmışdır. Đlin əvvəllərində Dollar və digər valyutaların dəyəri Moskova Đnterbankının çarpaz məzənnələrinə görə müəyyənləşdiril- məkdə idi. Rəsmi məzənnə belə müəyyənləşməklə bərabər, bazar məzənnələri də Azərbaycan Beynəlxalq Bankı və yaxud digər banklar tərəfindən təsbit edilməkdə idi. Beləliklə, bazarda iki valyuta məzənnəsi mövcud idi. Buna əlavə olaraq, ticarət firmaları qarşılıqlı müqavilələrlə müəyyənləşdirdikləri valyuta məzənnələri üzərindən fəaliyyətlərini yerinə yetirirdilər, bu da üçüncü bir valyuta məzənnəsi demək idi. Dördüncü bir valyuta məzənnəsi də var idi ki, bu da sərbəst bazardakı valyuta alış və satışlarıyla meydana gəlmişdi. 339 Ölkənin 1992-ci ildən sonra xarici ticarətinin analizində ortaya çıxan xüsus, 1992 və 1993-cü illərdə xarici ticarətin ölkəyə valyuta 339 Muhammed Akdiş, Azerbaycan’da Bankacılık ve Mali Kurumlar, Bakü,1995, s. 25 Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 194 qazandırıcı xüsusiyyətdə olduğu halda(ixracat idxalat), 1994-cü ildən sonra bu hal tərsinə dəyişmişdir. Đstər sektorlar haqqında, istərsə də inflyasiya ilə əlaqədar verilən məlumatlarda vurğulandığı kimi, bu dəyişikliyin əsasını ölkə daxilində istehsalın kəskin şəkildə aşağı düş- məsi və yerli təklifin tələbin çox-çox altında olması təşkil etməkdə idi. Təbii ki, belə bir halda idxalat miqdarı kəskin şəkildə artmaqda, bu isə öz növbəsində xarici valyutaya olan tələbin artması demək idi. Digər tərəfdən bu dörv üçün xarakterik olan bir başqa xüsus, xalqın milli valyutaya (Manata) olan inamının aşağı səviyyədə olması idi. Milli pula olan inamın aşağı səviyyədə olması pulun dövriyyəyə hələ təzə buraxılmış olması, ölkədə tüğyan edən inflyasiya, müstəqil- liyin qorunub qorunmayacağı kimi faktorlar rol oynamaqda idi. Bu vurğu-lanan səbəblərlə, xalq içərisində yığım fəaliyyətlərində istifadə olunan tək vasitənin xarici valyuta (əsasən ABŞ Dolları) olmasını şərtləndirməkdə idi. Onsuz da, xarici valyuta rezervlərinin çox olmadığı Azərbay- can iqtisadiyyatında bir tərəfdən də xarici ticarət, digər tərəfdən yığım məqsədilə artan valyuta tələbi, ölkədə ciddi valyuta yətərsiz- liyinin hiss olunmasına, bu da dolayılı olaraq, valyuta məzənnələrinin artmasına səbəb olmaqda idi. Vurğulanan səbəbləri diqqətə alaraq xatırladaq ki, 1992-ci ildə 1 $=14 M ikən, 1993-cü ildə 1 $=93 M, 1994-cü ildə isə, artıq 1 $=930 M təşkil etmişdir. Azərbaycanda valyuta məzənnələrinin dəyişmə tendensiyasını göstərən yuxarıdakı tabloda, 1995-ci ildən 1999-cu ilədək valyuta məzənnələrinin gedərək azaldığı, daha doğrusu, manatın xarici valyu- talar qarşısında dəyər qazanmağa başladığı görülməkdədir. Bu dəyi- şikliyə gətirən xüsusiyyətlər aşağıda izah edilməyə çalışılmışdır. Ölkədə siyasi istiqrar təmin edildikdən (1995-ci ildən) sonra, iqtisadiyyatda aparılan iqtisadi reformalar bu məsələdən də yan keçmədi. Belə ki, valyuta sistemini tənzimlənməsi ilə əlaqədar bəzi reformalar hazırlanaraq tətbiq edilməyə başlandı. Yüklə 4,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|